CHAPELLE EXPIATOIRE EN ÉGLISE SAINT-AUGUSTINE

In de achttiende eeuw is er in Parijs nog geen sprake van begraafplaatsen. De doden worden ‘te ruste’ gelegd op braakliggende terreinen in de stad. Zo ontstaan massagraven die open blijven tot ze gevuld zijn, waarna de bovenste rij doden weer met een laag aarde wordt bedekt. In de herfst, wanneer het extra vochtig is, vulden de kuilen zich met grondwater, waarna schuimig ontbindingswater naar de oppervlakte kwam. Het lijkt alsof de doden door de drassige grond uit hun graven komen gisten. De wolven lijken hun prooien makkelijk te kunnen vinden en de dieven stelen de lijken voor de anatomische proeven van de opkomende artsen- stand. (citaat uit wandelen over Père Lachaise)

De  Chapelle Expiatoireis omringd door machtige bomen

In diezelfde periode, tussen 1816 en 1826 laat Lodewijk XVIII een boetekapel bouwen boven op een massagraf van Zwitserse Gardisten, die waren afgeslacht in de tuinen van het koninklijk paleis tijdens de Franse Revolutie en de meer dan 3000 geguillotineerden van de place de la Concorde, toen de place de la Révolution. Onder de slachtoffers bevonden zich ook Lodewijk XVI en Marie-Antoinette. De lijken werden overgebracht naar het Cimetière de la Madeleine. Het kerkhof hoorde bij de beroemde kerk met dezelfde naam. Louis XVI werd begraven met het hoofd tussen de benen. Een macabere gedachte, maar ze moesten met die (ont)hoofden toch iets doen. In 1794 werd de begraafplaats gesloten en de lap grond werd verkocht aan een zekere Desclozeaux, die getuige was geweest van de begravingen. Hij plantte op de graven van Louis XVI en Marie-Antoinette twee treurwilgen. Later verkocht Desclozeaux zijn eigendom aan Louis XVIII de broer van Louis XVI en dankzij die treurwilgen werden de graven snel gevonden. Teneinde de herinnering aan de koninklijke familie leven in te blazen gaf Koning Louis XVIII opdracht op de plaats van de oorspronkelijke graven een boetekapel te bouwen. De eerste steen werd gelegd op 21 januari 1815 (de dag waarop Lodewijk XVI werd gedood) en de Chapelle Expiatoire werd voltooid in 1826. Wonder boven wonder heeft de kapel de Commune van 1871 overleefd.

De ingang van de boetekapel ligt in het parkje aan de rue Pasquier

Een Chapelle Expiatoire; boetekapel. Expier betekent verzoenen en boete doen. Het gebouw lijkt te zijn opgericht om een fout, een misdaad te herstellen. Welke? De misdadige terechtstelling van het koningspaar door de revolutionairen natuurlijk. Of…. was het om boete te doen vanwege de schandalige uitbuiting van het Franse volk in die tijd? Vergeet het maar.

Wekelijks komen hier mensen die nog steeds verontwaardigd zijn over de terechtstelling van Lodewijk XVI en Marie-Antoinette. Zij lezen gedichten, wisselen verhalen uit, wensen elkaar het allerbeste en nemen afscheid met een kort "à bientôt".

De Chapelle Expiatoire staat op een lichte verhoging. Aan weerzijde van de tuin staan symbolische grafstenen ter nagedachtenis aan de Zwitserse Gardisten die tijdens de arrestatie van de koning in de Tuileries werden gedood.

Het kleine gedenkteken is omringd door machtige bomen en fungeert tegenwoordig als cenotaaf (leeg graf onder andere voor het laatste koningspaar van het Ancien Régime). De verscheidenheid van de soorten bomen gepland in het parkje moesten de verschillende klassen uitbeelden van de mensen die tijdens de Revolutie waren omgekomen. De voorzijde is een vrij kale gevel voorzien van een monumentale deur. De bouw ervan koste toentertijd 3 miljoen livres, kosten die werden gedeeld door de Hertogin van Angoulême en de Koning. De Chapelle Expiatoire staat op een lichte verhoging. Er zijn twee gebouwen, gescheiden door een binnenplaats die is omgeven door een omsloten kloosterachtig gebied, een zuilengalerij, die de kapel isoleert van de buitenwereld. 

Links en rechts omgeven door een omsloten kloosterachtig gebied, een zuilengalerij, die de kapel isoleert van de buitenwereld.

De ingang ligt in het parkje aan de rue Pasquier. Er is een inscriptie boven de ingang, die luidt : Le roi Louis XVIII a élevé ce monument pour consacrer le lieu où les dépouilles mortelles du roi Louis XVI et de la reine Marie-Antoinette, transférées le XXI Janvier MDCCCXV dans la sépulture royale de St-Denis, ont reposé pendant XXI ans. Il a été achevé la deuxième année du regne du roi Charles X, l’an de grace MDCCCXXVI - Koning Lodewijk XVIII richtte dit monument op om de plaats te heiligen waar het stoffelijk overschot van koning Lodewijk XVI en koningin Marie-Antoinette, overgedragen op 21 januari 1815 naar het koninklijke graf van Saint-Denis, 21 jaar rustte. Het was voltooid tijdens het tweede jaar van de regering van Charles X, het jaar van genade 1826.    

Eenmaal binnen kom je in een kleine hal, die versierd is met slingers en kronen, en monogrammen van Lodewijk XVI en Marie-Antoinette. Vanuit de hal kom je bij een binnentuin, de vroegere begraafplaats. Aan weerszijde van de tuin staan symbolische grafstenen ter nagedachtenis aan de Zwitserse Gardisten die tijdens de arrestatie van de koning in de Tuileries werden gedood. Langs de trap naar de ingang van de kapel bevinden zich nog de graven van Philippe Egalité, de vader van Lodewijk Filips en van Charlotte Corday die Jean-Paul Marat (revolutionair, links-extreme politicus en journalist) in zijn badkuip had doodgestoken. Aanvankelijk werd Marat vereerd als een martelaar, maar enkele jaren later kreeg Corday postume erkenning om haar opoffering om het land van een monster te bevrijden. Marat werd medeverantwoordelijk geacht voor de vervolging van en moord op duizenden vermeende tegenstanders van de Franse revolutie.  

Door een sobere zuilengang en geornamenteerde deuren kom je in de kapel en de trappen in de zijkapellen brengen je naar een crypte. Het zwart marmeren altaar in de vorm van een graftombe geeft de plek aan waar het lichaam van Lodewijk XVI is opgegraven. De resten van de Koningin lagen drie meter verder. In de kapel zelf, wit marmeren sculpturen van de Koning en de Koningin in extatische houding gemaakt door François Joseph Bosio en Jean-Pierre Cortot.

De binnenzijde van de kapel - Photo: © Centre des monuments nationaux / J.L. Paillé – Press photo

Chapelle Expiatoire, rue Pasquier 25. Metro: St. Augustin, Havre Caumartin. Geopend op donderdag, vrijdag en zaterdag van 13.00 uur tot 17.00 uur.

In de voetsporen van Marcel Proust

Je loopt nu om het parkje heen en je bevindt je op de boulevard Haussmann. Aan de overzijde op nummer 102 herinnert een plaquette ons aan de schrijver Marcel Proust, die hier van 1907 tot 1919 woonde. Het was het appartement van zijn tante. Proust wilde er wonen omdat hij daar zijn oom had zien sterven en hoopte uit die herinnering inspiratie te putten. Hier schreef hij een groot deel van zijn roman ‘À la recherche du temps perdu’ (Op zoek naar de verloren tijd). Een van de belangrijkste en invloedrijkste romans van het moderne tijdperk. Deze romancyclus werd uiteindelijk uitgegeven in zeven delen, tussen 1913 en 1927.

Église Saint-Augustin, een ontwerp van Victor Baltar die we kennen als dè architect van de oude markthallen

Een stukje verder de bijzondere gevel van de Église Saint-Augustin ingeklemd tussen de boulevard Malesherbes, rue de la Bienfaisance, avenue César Caire en de place Saint-Augustin. Jaren geleden heb ik deze kerk links laten liggen vanwege zijn armzalige staat en roetzwarte gevel. De kerk werd gebouwd tussen 1860 en 1870 in de armenwijk ‘Petite Pologne’ (Klein Polen), nadat de prefect Georges-Eugène Haussmann lange rechtlijnige avenues liet aanleggen en op plaatsen waar de boulevards elkaar kruisten prestigieuze en markante gebouwen liet neerzetten. ‘Klein Polen’werd snel omgevormd tot een burgerlijk district en Victor Baltard, die we kennen als dè architect van de oude markthallen kreeg de opdracht om een kerk te bouwen op een onmogelijk trapezoïde grondstuk. Hij nam de onregelmatigheden eenvoudig op in zijn ontwerp en gaf de kerk een origineel trapeziumvormig grondplan met een smalle façade en een verbrede oostzijde.

Vorig jaar, 2018, herwon de kerk weer zijn glans. 4,2 miljoen koste de restauratie van de 150 jaar oude voorgevel

Na zijn opgedane ervaring bij de bouw van de smeedijzeren markthallen in het centrum van de stad, was hij de eerste architect die een nieuwe bouwwijze met ijzeren constructies voor het eerst toepaste in een kerk. Toch werd het ijzeren geraamte ommanteld met steen. Door deze constructie hoefden er geen steunberen aan de buitenkant te komen en konden de muren aanzienlijk dunner worden. Vanzelfsprekend scheelde dat enorm in de kosten. De kerk werd op 28 mei 1868 ingehuldigd maar de gekozen locatie voor het godshuis, op de kruising van drukke boulevards, maakte de kerk tot een van de meest lawaaierige kerken van Parijs, hetgeen uiteraard niet bevorderlijk was voor de contemplatie. De kerk is zo’n 100 meter lang met een 80 meter hoge ‘lantaarn’ met een diameter van 25 meter. In het schip zijn geen glas-in-lood-ramen en dat verklaart waarom het schip nogal donker is.

Het meest indrukwekkend is ongetwijfeld de restauratie van de grote centrale rozet waarop 12.000 goudblaadjes zijn verwerkt

Maar door de jaren heen raakte de kerk in verval en werd steeds zwarter door het langsrazende verkeer. Tot overmaat van ramp viel het hoofd van de stier van Saint-Luc, onderdeel van een van de sculpturen, in 2012 op het voorplein. Wonder boven wonder raakte niemand gewond. De burgemeester van Parijs, Anne Hidalgo’, maakt vervolgens 80 miljoen euro vrij, over een periode van zes jaar, voor de restauratie van verschillende kerken in Parijs, waaronder de Églises van Saint-Germain-des-Prés, de Saint-Sulpice, Saint-Augustin en de Saint-Eustache.

Jaren stond de kerk verscholen achter een groot reclamedoek voor Samsung mobiele telefoons tot ergernis van de omgeving. “Ja ik had liever gehad dat het zeildoek de architecturale elementen van de kerk overnam”, zei pater Denis Branchu, predikant van de Saint-Augustin. “Maar elke extra bijdrage versneld het bouwproces”. En zo werd de predikant zeven jaar lang een specialist in telefoonproducten.

De smeedijzeren ornamenten verraden de signatuur van Victor Baltard

Vorig jaar, 2018, herwon de kerk weer zijn glans. 4,2 miljoen koste de restauratie van de 150 jaar oude voorgevel. En het resultaat mag er zijn, beeldhouwers, keramisten en gilders werkten aan de 39 beelden aan de voorzijde. Maar het meest indrukwekkend is ongetwijfeld de restauratie van de grote centrale rozet waarop 12.000 goudblaadjes zijn verwerkt. De verblindend witte voorgevel is prachtig, maar de achterkant van het religieuze gebouw is nu toe aan een grondige opknapbeurt die zeker een aantal jaren in beslag zal nemen.

De 80 meter hoge koepel met een diameter van 25 meter is hard aan restauratie toe

Of Proust ooit de kerk van buiten of binnen heeft bewonderd is onbekend. Hij werkte het liefst ’s nachts en overdag probeerde hij te slapen ondanks het lawaai van de drukke boulevard Haussmann. Naar het schijnt had hij zijn slaapkamer laten voorzien van kruktegels en zware overgordijnen. Daar sleet hij zijn dagen, vaak aan het bed gekluisterd en voorzien van de nodige stoombaden om zijn chronische astma, waarvan hij vanaf zijn negende jaar last van had, te verlichten. Proust stierf op 18 november 1922, op 51-jarige leeftijd aan een longontsteking.

Schuld en boete