Afgelopen week was ik weer eens sinds lange tijd op Montmartre, de toeristenval bij uitstek. En terwijl ik de klim naar boven waagde via de rue de Steinkerque wist ik in een keer waarom ik deze plek in de Franse hoofdstad altijd mijd. De ene na de andere winkel vol met Parijse souvenirs, allemaal made in China. Ze doen niet eens de moeite om zich te onderscheiden van de andere meukwinkels. Boven op de berg, je een weg banend langs de horde toeristen, buiten het prachtige uitzicht over Parijs nog meer van dezelfde Chinese troep. Dan volgen de zogenaamde tekenaars die je allemaal voor een habbekrats willen vastleggen omdat je zo’n interessant gezicht hebt. Zelfs de aanspreektekst is bij elke tekenaar hetzelfde.
Nou hoor ik je zeggen; “wat doe je daar
dan in Gods naam?” Dat zal ik je zeggen: het was op uitnodiging van onze
Nederlandse Ambassade in Parijs naar aanleiding van een email van Friso Wijnen,
hoofd Cultuur en Communicatie die wist van mijn afkeer van Montmartre. “Wat zou
jij er van vinden dat al jouw lezers van jouw blog kennis kunnen maken met het
andere Montmartre, of zij als het ware rondgeleid worden met een persoonlijke
gids? Met diverse partners hebben wij
het voortouw genomen voor een speciale audiotour over Nederlandse kunstenaars
die in Montmartre woonden en werkten, waarvan Vincent van Gogh ongetwijfeld de
bekendste was. Mijn interesse was meteen geboren, zeker omdat de afspraak
gelijk viel met de Parijse wijnfeesten, de Fêtes des Vendanges.
De Parijse wijnfeesten, Fêtes des Vendanges een jaarlijks terugkerend festijn in oktober
Om 11.00 uur word ik opgewacht op de
Parvis de Sacré Coeur door Nicolette Koopman, Cultureel Attachée en plv. hoofd
Cultuur & Communicatie van onze ambassade in Frankrijk die mij persoonlijk gaat
rondleiden over Montmartre met behulp van deze speciale audiotour, ontworpen op
initiatief van de Nederlandse Ambassade. Maar zoals het een prima Franse
gewoonte betaamt; eerst een ‘petite café’ in een van de mooiste geheime
locaties van Montmartre: de tuin van het Musée Montmarte aan de rue Cortot nummer
12.
Het Musée Montmartre aan de rue Cortot 12
Het Musée de Montmartre, dat eens het
oudste hotel was op de heuvel, weggedoken in een tuin vol met betoverende
geuren- en kleurenpracht. Hier zien we dat stenen een ziel hebben, want hoe had
deze plek anders zo'n groot aantal vooraanstaande gasten kunnen trekken.
Eigendom van Claude de la Rose of Rosimond, een acteur bij het Théâtre de
Molière waar ook Molière deel van uitmaakte. Renoir had hier in 1875 zijn
eerste Parijse adres en schilderde hier tal van meesterwerken, waaronder de
absolute uitschieter Le Bal du Moulin de la Galette. Het doek hangt nu in het
Musée d'Orsay en Le Balançoire – de Schommel, die nog steeds te zien is in de
tuin. Van Gogh en Gauguin waren hier
regelmatig te gast bij Émile Bernard. Vincent van Gogh woonde een stukje
verderop in een uitspanning met de naam 'Aux Billards en Bois'. Hier schilderde
Van Gogh in 1886 'La Guinguette', eveneens te vinden in het Musée
d'Orsay. Op de tweede verdieping woonden Susanne Valadon en haar zoon Maurice
Utrillo. Haar atelier is nog steeds te bezichtigen in het museum, in de staat
of zij heel even haar atelier heeft verlaten. Als ongetrouwde moeder van de
latere schilder Maurice Utrillo verdiende ze geld als model voor Renoir en
Henri de Toulouse-Lautrec om in haar onderhoud te voorzien. Ze schilderde zelf
ook.
De wijngaard van Montmartre, 'Clos de Montmartre' met op de achtergrond het musée Montmartre - Foto Rongo Baldrick
Van Gogh schilderde dit zelfportret in de winter van 1887-1888, toen hij al bijna twee jaar in Parijs woonde - Foto Van Gogh Museum Amsterdam
“Maar laat ik je eerst wat vertellen over deze bijzondere app die ontstaan is op initiatief van onze ambassade in samenwerking met diverse partners waaronder: Roger Strijland van het NBTC, gespecialiseerd in Holland Marketing, Mayken Jonkman, senior conservator negentiende-eeuwse kunst bij het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en Mariska Hammerstein en Anco Nanninga van Stichting Dutch Heritage World Tours.
De auditour neemt je mee langs 30
ontmoetingsplaatsen op Montmarte waar niet alleen Nederlandse kunstschilders
hebben gewerkt maar ook andere grote namen uit de 19e eeuw zoals
Picasso, Monet, Renoir, Cézanne, Toulouse-Lautrec en Gauguin. Tijdens deze 4,5
kilometer lange wandeltour kom je ook nog eens langs belangrijke plekken uit de
ontstaansgeschiedenis van Montmartre. Dit alles Nederlands gesproken of naar
wens in het Frans of Engels. Tevens laat de audiotour op je telefoon foto’s en beelden zien die
betrekking hebben op de locatie. De uitgebreide audiotour begint voor de Sacré
Coeur, het hoogste punt van Montmartre en loopt zo naar beneden langs het
andere Montmartre, weg van de grote toeristenvallen en bovendien gratis te
downloaden! ‘alors on y va’.
De startpagina van de app 'Montmartre, Van Gogh en andere Nederlandse schilders’ Foto: Stichting Dutch Heritage World Tours
Montmartre
De naam Montmartre, meestal door de Parijzenaars kortweg la butte genoemd, heeft een dubbele oorsprong. Martre herinnert aan de Mercuriustempel die in de Romeinse tijd op de heuvels stond, anderzijds herinnert het ons ook aan het woord martyrs (martelaren) en specifiek aan de heilige Dionysius. Dionysius, de eerste bischop van Parijs, staat bekend als de 'hoofddrager'. Op last van een speciale gezant van de keizer wordt hij voor de rechter gedaagd en met zijn beide gezellen op een berg buiten de stad ter dood gebracht. Sindsdien heet die berg de Martelarenberg ('Mons Martyrum' later verbasterd tot Montmartre). Maar Dionysius richt zich op, en met zijn hoofd in de handen loopt hij twee mijl verder tot hij stilhoudt op de plek waar hij begraven wenst te worden. Op die plek bevindt zich nu de basiliek van St-Denis. De plek waar het allemaal gebeurde is de square Suzanne Buisson die je bezoekt tijdens je wandeltocht. Het bijzondere is dat je daar ook uitzicht hebt op een van de vroegere ateliers van Kees van Dongen.
Tekening van Kees van Dongen’s studio 1900 door Kees van Dongen - Fondation Custodia, Collection Frits Lugt,
Parijs
Nog tot halverwege de 19e eeuw was ‘la
butte’ een landelijke idylle, een dorpje gelegen voor de poorten van de stad.
Het noordelijke stadsdeel werd pas in 1860 bij Parijs gevoegd en is gelukkig
verschoond gebleven van de ingrijpende bouwkundige ingrepen van Haussmann. De
oude dorpsstructuur is er tot op heden bewaard gebleven. De eenvoudige maar
gunstige leefomstandigheden en het vrije klimaat op de heuvel. waar in het
schimmige café- en cabaretcircuit eenvoudig modellen konden worden benaderd,
trokken zo rond de 19e eeuw talloze kunstenaars en galeriehouders
aan. Ze leefden, woonden en werkten allen enige tijd in Montmartre. Door deze
wandeling leeft de nostalgie voort, nog altijd geassocieerd met bovengenoemde
kunstenaars, die hier probeerden een inkomen bij elkaar te scharrelen. Toulouse
de Lautrec heeft hier de danseressen van de Moulin Rouge geschilderd. Picasso
schilderde in 1907 een van zijn beroemdste schilderijen, 'Les Demoiselles
d'Avignon', dat zich momenteel in het MoMa in New York bevindt en van Gogh
diverse vergezichten op ‘la butte’.
De eerste kunstenaars arriveerden op de
butte tegen het eind van de negentiende eeuw. Voordien was la Nouvelle Athènes,
het gebied tussen place Pigalle Trinité en de Notre-Dame-de-Lorette, de gouden
kunstenaarsdriehoek. Maar les bohèmes van die tijd zochten het steeds meer
hogerop. De butte bood toen nog een vriendelijk dorpsleven. In ‘Le Lapin Agile’
werden literaire en kunstzinnige discussies gevoerd. De liedjes van Aristide
Bruant werden uit volle borst meegezongen. Oorspronkelijk huisvestte het pand
het ‘Cabaret des Assassins’ maar, nadat humorist André Gill een uit de pan
springend konijn op het pand had geschilderd, werd de plek al snel bekend als
het ‘Lapin à Gill’, later verbasterd tot le Lapin Agile (het lenige konijn).
In de schildersateliers van het
Bateau-Lavoir aan de place Emile-Goudeau vestigde zich 'la bande à Picasso' -
waar Guillaume Apollinaire, Max Jacob, Juan Gris, Georges Braque en de
Nederlander Kees van Dongen onderdeel van uit maakte. Er vestigden zich nog
veel meer schilders op Montmartre. Bonnard, eerst in de cité des Fusains en
later op de rue Tourlaque 22. Cézanne in de cité des Arts en later de rue
Hégésippe-Moreau. Toulouse Lautrec in de rue Caulaincourt en de rue Fontaine. Van Gogh woonde er twee jaar, aan de rue
Lepic 54 en veranderde radicaal van stijl. Hier schilderde hij 'le Moulin de la
Galette' gelegen in dezelfde straat. Veel artiesten leefden een tijdje aan de
rue Cortot 12, nu het Musée Montmartre. Dufy, Toulouse-Lautrec en Renoir. Maar
het adres is vooral bekend om het 'helse trio''; Suzanne Valadon, haar minnaar
André Utter en haar zoon Maurice Utrillo.
Vincent van Gogh – Moulin Radet, 1886 - Foto Kröller-Müller Museum, Otterlo
De molen anno 2022
Maurice Utrillo (1883-1955) en Henri de
Toulouse-Lautrec (1864-1901 waren de belangrijkste chroniqueurs van Parijs.
Utrillo voor wat betreft het straatbeeld en Toulouse-Lautrec richtte zijn
schilderijen, mede door zijn dwerggroei en verslaving aan absint, op de
verschoppelingen van de maatschappij, zoals prostituees en andere randfiguren.
Het was de glorietijd van de decadentie, vormgegeven in de Moulin-Rouge die in
1889, onderaan la Butte, zijn deuren opende en volle zalen trok vanwege de
schaars geklede danseressen en courtisanes. Yvette Guilbert, la Goulue, zijn
muze Jane Avril, ze werden allemaal vereeuwigd door Toulouse-Lautrec, de decadente
aristocraat, die er genoegen in schepte de vunzigheid, politieke wanorde,
hypocrisie en de eenzaamheid van zijn tijd uit te beelden in hun intiemste
momenten. De kapotte mens, die zelf deel uitmaakte van de zwarte nachten van
Parijs. Place du Tertre werd in die tijd een centrum van de kunst. Dat toen nog
mooie pleintje, omzoomd door oude gebouwen en restaurants, ziet er (zonder
toeristen) nog steeds uit als een toneeldecor uit de tweede akte van La Bohème.
Le bal du Moulin
Rouge - Henri Toulouse de Lautrec
Met deze audiotour is het eigenzinnige
karakter van Montmartre goed te zien omdat je op een uiterst interessante manier
wordt ‘gedwongen’ om buiten de gebaande toeristische paden te treden. De sfeer
die wordt bezongen in het wonderschone chanson La Bohème van Charles Aznavour
uit 1966: "In de naburige cafés waren wij met een aantal die roem
verwachtten. En al waren we arm, met lege magen bleven wij erin geloven. En
wanneer een bistro, in ruil voor een goede warme maaltijd een schilderij van
ons afnam, dan droegen wij verzen voor, geschaard rond de kachel en vergaten de
winter. La bohème, la bohème. Dat wilde zeggen: wij zijn twintig, en wij leven
van de wind".
TIP
Ben je in Parijs Van 14-10-2022 tot
19-02-2023, bezoek dan de tentoonstelling “Fernande Olivier en Pablo Picasso,
in de intimiteit van het Bateau-Lavoir” in het Musée Montmartre. Daarnaast
belicht de tentoonstelling ook andere figuren in deze kring: Kees van Dongen, vrouwelijke
kunstenaars, mecenassen en gezellen met meerdere en grote rollen zoals Gertrude
Stein, Marie Laurencin, Guus van Dongen en Suzanne Valadon. Deze
tentoonstelling komt ook tot stand met hulp
en inbreng van de Nederlands ambassade in Frankrijk Weer zo’n bijzonder initiatief van de
afdeling Cultuur en Communicatie. Ook
het Atelier Néerlandais aan de rue de Lille 121 is onderdeel van de Nederlandse
ambassade in Parijs, die het Atelier Néerlandais in 2014 heeft opgericht en
financiert. Het dient als een platform voor Nederlands ontwerp, de kunsten en
het boek speciaal voor culturele ondernemers, instellingen en zelfstandigen in
de creatieve bedrijfstakken. Zij gebruiken het Atelier voor bijeenkomsten,
productpresentaties, modeshows, cursussen en vergaderingen. Ze kunnen tevens
een beroep doen op het advies en diensten van de ambassade, zowel op economisch
als op cultureel terrein. Ook de ambassade benut het Atelier Néerlandais voor
activiteiten met een publiek karakter, zoals lezingen, debatten, exposities en
netwerkbijeenkomsten, in de regel met Nederlandse en Franse partners. Al deze
private en publieke activiteiten bevruchten elkaar. In de kern is het Atelier
Néerlandais: een plek voor de makers, in het hart van Parijs.
Met dank aan Friso Wijnen en Nicolette
Koopman afdeling Cultuur en Communicatie Nederlandse Ambassade.
Je kunt kiezen uit de volgende gratis
audiotours:
Voor ‘Montmartre van Gogh en andere
Nederlandse schilders’: klik hier
Voor Montparnasse Mondriaan en andere
Nederlandse schilders 1’: klik hier
Voor Montparnasse Mondriaan en andere
Nederlandse schilders 2’: klik hier
De startpagina van de app 'Montparnasse, Mondriaan en andere Nederlandse schilders’ Foto: Stichting Dutch Heritage World Tours
