Twee weken terug ‘mocht’ ik weer naar
Parijs. Natuurlijk met een vol wenslijstje, maar ook met een speciale
uitnodiging om een bezoek te brengen aan de ‘Tempel der Faam’, het Panthéon.
Parijs mist door covid wereldwijd haar toeristen en is een charme offensief
begonnen om de lichtstad weer onder de aandacht te brengen. Voor het Panthéon
reden om Paris FvdV uit te nodigen, dit in verband met 30 november 2021 wanneer
de Amerikaans-Franse danseres, zangeres, actrice, spionne en
burgerrechtenactiviste Joséphine Baker wordt bijgezet in het Panthéon, het
nationale mausoleum van Parijs waar de grootheden uit de Franse geschiedenis zijn
bijgezet. Ze is de eerste zwarte vrouw die deze ereplaats toekomt (overigens
was Felix Éboué, gouverneur van Franse koloniën, in 1949 de eerste zwarte man)
en na Sophie Berthelot (1907), Marie Curie (1995) Germaine Tillion en Geneviève
de Gaulle-Anthoniozen (2015) en Simone Veil (2018) de zesde vrouw die een
graftombe krijgt in de Tempel der Faam. Twee jaar geleden werd daarvoor een
petitie gelanceerd onder meer door Brian Baker, een van de twaalf kinderen die Baker
adopteerde. Brian strijdt al langere tijd voor herdenking van het werk van zijn
moeder. De petitie werd door zo’n 38 duizend Fransen ondertekend. Haar lichaam
zal worden overgebracht vanuit Monaco waar zij In 1975 in een coma geraakte door
een hersenbloeding. Ze werd in bed gevonden, omringd met kranten waarin ze
gloeiende recensies had gelezen over haar gouden jubileumshow ‘Joséphine à
Bobino’, die was gefinancierd door de Grimaldi's en Jackie Kennedy. Ze stierf
een paar dagen later in het ziekenhuis, werd begraven met militaire eer en vond
een laatste rustplaats op het Cimetière de Monaco.
De rue Soufflot met aan het einde het Panthéon, de Franse tempel der faam
Joséphine Baker was een ‘exceptionele
persoonlijkheid’, die ‘haar hele leven streed voor vrijheid en emancipatie’.
Met die woorden bevestigde het Élysée de berichtgeving over het eerbetoon aan
de Amerikaans-Franse artieste en activiste. De datum van 30 november is gekozen
omdat dit de dag was waarop ze in 1937 de Franse nationaliteit kreeg toen ze
trouwde met Jean Lion. Emmanuel Macron prees Joséphine Baker als ‘de
belichaming van de Franse geest’. Het eerbetoon aan haar wordt in Frankrijk
verwelkomd als een boodschap van broederschap en de terechte erkenning van een
icoon. Een boodschap die volgens verschillende Franse media overigens niet los
gezien kan worden van politiek, met de presidentsverkiezingen in april volgend
jaar. Zo spreekt dagblad Le Monde van een ‘politieke zet’ van Macron die
Frankrijk wil ‘verzoenen’, een boodschap waarmee hij zich in de
presidentscampagne van 2017 al probeerde te onderscheiden van Marine Le Pen. Overigens
is het alleen aan de President van Frankrijk om mensen te ‘panthéoniseren’.
Daar horen sinds 1789 heel wat voorwaarden bij. Je moet allereerst de Franse
nationaliteit bezitten, verder moet je worden voorgedragen, minstens 10 jaar dood
zijn én verdienstelijk zijn geweest voor het land. Er moet een lichaam zijn of
minstens een fragment ervan of de as. Zet de familie het licht op groen, dan
moet de plaatselijke burgemeester nog zijn fiat tot opgraving verlenen. Ten
slotte is de handtekening van de president vereist.
Uitzicht vanaf het Panthéon op de Montagne Sainte Geneviève
Panthéon
Het Griekse woord ‘panthéon’ betekent
tempel gewijd aan alle goden en in 1791 kreeg het ook de bestemming als
nationaal mausoleum: ‘Pour les grands hommes de l’époque de la liberté
francaise’, nadat eerst Honoré Gabriel
Mirabeau was bijgezet. Maar dat verhaal krijgt later nog een staartje.
De architect Jacques Germain Soufflot ontwerpt een enorme kruiskoepelkerk die moest concurreren met kerkgebouwen in het buitenland
Duidelijk zichtbaar ligt het Panthéon op
de Montagne Sainte Geneviève. Het kruis op de 83 meter hoge koepel verraadt het
kerkverleden van dit gebouw. Sainte Geneviève; in de vijfde eeuw redt deze
maagd, met het gebed als wapen, Parijs op een miraculeuze wijze van de Hunnen
en de hongersnood en wordt de patrones van de stad. Gevolg: In de 6de eeuw
wordt er een christelijke kerk gebouwd die naar haar wordt vernoemd en waar zij
dan ook wordt begraven. De kerk raakt in verval en de ernstige zieke Lodewijk
XV belooft bij genezing een nieuwe kerk te bouwen ter ere van de heilige. De
architect Jacques Germain Soufflot ontwerpt een enorme kruiskoepelkerk die
moest concurreren met kerkgebouwen in het buitenland. Het voorportaal gaat
schuil onder een woud van Korintische zuilen die zich binnen weer voortzetten.
52 Gecanneleerde zuilen en maar liefst 76 pilasters, die op een rondlopend
platform staan, structureren het gebouw.
De bronzen toegangsdeuren wegen elk 6 ton. Soufflot heeft zijn schepping helaas nooit af
gezien. 10 Jaar na zijn dood, midden in de chaos van de revolutie, wordt de
kerk in 1789 opgeleverd. De revolutionairen maken er meteen een tempel van voor
hun overleden voorvechters. Het Panthéon is geboren. Mirabeau kreeg als eerste
de eer. Honoré Gabriel de Riqueti, graaf van Mirabeau of gewoon Mirabeau (1749
- 1791) was een Frans revolutionair, charmeur en een broodschrijver, die
bekendstond om zijn lelijkheid en niet voor plagiaat terugdeinsde. Echter op
initiatief van Robespierre werden de overblijfselen van Mirabeau weer snel
verwijderd, toen bekend werd dat hij in zijn laatste maanden in het geheim had
samengespannen met het hof van Lodewijk XVI. Uiteindelijk was het Napoléon die
42 mannen de eer tot bijzetting verleent. De ‘groten van Napoléon’ liggen in de
westvleugel van de crypte aan de rechterkant, in de grafkamers II t/m V.
Grafkamer IV was gereserveerd voor protestanten. Onder hen ook een Nederlander!
De graftombe van de enige Nederlander in het Panthéon
Jan-Willem de Winter
Jan-Willem de Winter uit Kampen, een
patriot die naar Frankrijk vluchtte en in 1795 als Jean-Guillaume de Winter aan
het hoofd van de Franse troepen de Nederlanden weer betrad. Daarmee begon voor
hem een glanzende carrière. Tijdens de hoogtij dagen van Napoléon werd De
Winter ernstig ziek en moest hij het opperbevel overdragen. Keizer Napoléon gaf
hem het Grootkruis van het legioen van Eer en verhief hem op 4 mei 1810 tot
Comte de l’Empire, Comte de Huessen, Graaf van Huessen. Op 2 juni 1812 overleed
hij in Parijs. Bij zijn grafkamer (grafkamer IV) staat op een zuil de volgende
toelichting: Nederlands marineofficier die de Revolutie steunt, vervolgens
Holland moet ontvluchten en naar Frankrijk uitwijkt. In 1795 keert hij terug in
de Nederlandse provincies aan het hoofd van het Franse leger, en wordt
vervolgens gevolmachtigd minister van de Bataafse Republiek bij de Franse
regering. Lodewijk Bonaparte, koning van Holland, benoemt hem tot maarschalk,
graaf en bevelhebber van land- en zeemacht. Napoleon verheft hem
achtereenvolgens tot grootofficier in het Legioen van eer, inspecteur-generaal
van de noordelijke zeekusten en commandant van de verenigde zeestrijdkrachten
op Texel, en tenslotte graaf van het Keizerrijk. Net als bij sommige ‘groten
der aarde’ worden hart en andere stoffelijke resten niet altijd op dezelfde
plaats bewaard (ik kom daar later nog op terug). Zo ook bij De Winter. Bij zijn
stoffelijke resten in het Panthéon ontbreekt het hart. Het bevindt zich in de
Bovenkerk in Kampen. Al in augustus 1813 werd voor deze hoog gestegen
plaatsgenoot een monumentje geplaatst in de kerk. Op de rood marmeren console
werd in 1821 een vaas geplaatst met daarin het hart van De Winter. De console
met vaas bevindt zich nu hoog aan de zuidelijke muur van de kerk. Een
inscriptie in het Latijn stelt: 'Isala nascentum, morientem Sequana vidit -
Utraque victuro nomen honore colit', wat zoveel betekent als 'Aan de IJssel
werd hij geboren, aan de Seine stierf hij’. In Kampen geëerd, maar in de rest
van Nederland afgeschilderd als verrader, werd Jan Willem de Winter
uiteindelijk vergeten.
Ik moet zeggen dat je ontzettend nederig wordt wanneer je dit immense gebouw betreedt
De nationale begrafenis van Victor Hugo
in 1885 luidt de definitieve bestemming van het Panthéon in als Tempel der
Faam. En ik moet zeggen dat je ontzettend nederig wordt wanneer je dit immense
gebouw betreedt. Het bouwwerk heeft de vorm van een Grieks kruis, waarbij de
vleugels naar het oosten langer zijn dan de vleugels die daar dwars op staan.
Zo ontstaat een lengte van 110 meter en een breedte van slechts 84 meter. Met
recht dè necropolis voor de groten van Frankrijk. In het hiërarchische
Frankrijk kan iemand zelfs na de dood promotie maken. Zijn of haar resten
worden opgegraven en naar Parijs gebracht, waar ze na een luisterrijke
ceremonie worden bijgezet in de crypte van het Panthéon, naast grote geesten
als Voltaire, Rousseau, Zola en Hugo. Zo kent het seculiere Frankrijk zijn
eigen vorm van heiligverklaring.
Het bouwwerk doet even koel als verheven
aan, mede door het dichtmetselen van de vensters en het verdwijnen van de sacrale
functie. De beschildering van het interieur stamt uit de 19e eeuw en
toont onder andere scènes uit het leven van de heilige Geneveva en belangrijke
gebeurtenissen uit de Franse geschiedenis waaronder de doop van Clovis, Karel
de Grote die tot keizer wordt gekroond, Koning Lodewijk de Heilige,
geschiedenis van Jeanne d’Arc en zo kan ik nog een hele tijd doorgaan.
De beschildering van het interieur stamt uit de 19e eeuw
Monument voor Jean-Jacques Rousseau van Albert Bartholome
Midden in de ruimte slingert traag de
metalen bol waarmee Foucault de rotatie van de aarde aantoonde. Een dunne
metalen draad, circa 67 meter lang, een gewicht van 28 kilo en een zak fijn
zand. De uitrusting voor een sensationeel experiment uit 1851 was eigenlijk
heel eenvoudig. De slinger, die als hij eenmaal in beweging is gezet, blijft
draaien door een magneet in de vloer, zwaait majestueus door de ruimte, van de
ene kant naar de andere. Nauwelijks merkbaar verandert beetje bij beetje het
slingervlak van de pendel, die als de wijzers van een klok heel langzaam een
andere baan zoekt. De slinger in het Panthéon is overigens een kopie. Het
origineel ‘slingert’ in het Musée des Arts et Métiers.
De slinger van Foucault in het midden onder de 83 meter hoge koepel
Helemaal achterin, naast de beeltenis van Marianne voert een wenteltrap
naar de crypte voor een horizontaal rendez-vous met meer dan zeventig illustere
Fransen. De stemmige verlichting maakt het aangenamer dan boven. De graftombes
staan in nissen en zijn via gaanderijen in de crypte met elkaar verbonden. Waar
de tijd stil staat voor dit illustere volk draait de wereld verder door. De
slinger van Foucault boven in de grote hal beaamt dit.
Marianne omringd door afgevaardigden die
de eed afleggen, wapens geheven naar de Grondwet en de soldaten symboliseren het
leger van de Republiek. Opschrift: "Leef vrij of sterf". Sculptuur
van François Sicard (1920)
De wenteltrap naar de crypte
Door de eeuwen heen is het
‘panthéoniseren’ een politieke kwestie gebleven. Zo wilde president Sarkozy de
schrijver Albert Camus in de crypte laten bijzetten. De zoon van Camus wilde
niet dat de rechtse president goede sier maakte met de nagedachtenis van zijn
vader. De Gaulle bepaalde in zijn testament absoluut niet bijgezet te willen
worden in de Tempel der Faam. Hij stierf in zijn woonplaats
Colombey-les-Deux-Églises. Daar werd hij op het plaatselijke kerkhof begraven,
niet alleen omdat hij een staatsbegrafenis had geweigerd, maar vooral omdat hij
begraven wilde worden bij zijn dochter Anne, die op jonge leeftijd was overleden.
Eerder had hij alle onderscheidingen en eerbewijzen afgewezen.
De graftombes staan in nissen en zijn via gaanderijen in de crypte met elkaar verbonden
Feministen hopen nog steeds dat er
gekozen wordt voor voorvechters van vrouwenrechten zoals de filosofe Simone de
Beauvoir, of de 18e eeuwse feministische pionier Olympe de Gouges of Louise
Michel de heldin van de Parijse Commune uit 1871 en George Sand, pseudoniem van
Amandine Lucile Aurore Dudevant, Frans schrijfster en feministe avant la
lettre. President Hollande kreeg de kans in 2015 maar maakte een veilige keuze
door twee mannen en twee vrouwen te ‘panthéoniseren’: drie verzetsstrijders -
Geneviève de Gaulle-Anthonioz (nicht van President De Gaulle), Germaine Tillon
en Pierre Brossolette - en de politicus Jean Zay, die in 1944 door
collaborerende Fransen werd vermoord.
Maria Sklodowska beter bekend als Marie
Curie heeft de weg geopend voor vrouwelijke kandidaten; ze wachtte maar liefst
eenenzestig jaar op deze eer (1995). Haar man met wie ze samen begraven was,
mocht mee verhuizen. Zo’n Poolse, dubbele Nobelprijswinnares adopteren en
naturaliseren de Fransen maar al te graag. Getrouwd met Pierre Curie en beiden
kregen in 1903 de Nobelprijs voor natuurkunde. Daarmee was Marie de eerste
vrouw die een Nobelprijs won. Pierre overleed in 1906 toen hij de drukke rue
Dauphine overstak ter hoogte van de quai de Conti. Hij gleed uit door de regen
en kwam met zijn hoofd onder de wielen van een paard en wagen. In 1911 ontving
Marie opnieuw een Nobelprijs voor scheikunde. Ze kreeg deze voor het isoleren
van radium. Dit onderzoek was het voorstadium van haar dood. Zij stierf in 1934
aan leukemie door de jarenlange blootstelling aan radium. Klein detail, toen in
1995 haar kist werd bijgezet in het Panthéon naast die van Pierre was háár kist
bedekt met lood.
Kenners onder jullie zullen mij
onmiddellijk verbeteren. Sophie Berthelot was de eerste vrouw! Zij mocht echter
testamentair niet gescheiden worden van haar echtgenoot, de Franse scheikundige
en politicus Macellin Berthelot die in 1907 werd ‘gepanthéoniseerd’. Door de
Fransen wordt dit gezien als ‘bijvangst’, niet op ‘eigen kracht’ en dus wordt
zij niet gerekend onder de ‘groten der aarde’. Geneviève de Gaulle-Anthonioz
(nicht van President De Gaulle / 1920 – 2202) en Germaine Tillon (1907- 2008)
weer wel. Simone Veil was de volgende vrouw. Nou weten we ook dat Fransen
regels maken maar ze weer even snel breken. Het was President Macron die
besliste dat deze ‘grande dame’ van de Franse politiek geen 10 jaar hoefde te
wachten om te worden ‘gepanthéoniseerd’.
De graftombe van Simone Veil en haar echtgenoot Antoine Veil
“We wilden Simone Veil in het Panthéon
bijzetten zonder generaties te hoeven wachten. Zo kunnen haar strijd,
waardigheid en hoop een kompas blijven in deze moeilijke tijden”, aldus Macron
is zijn discours tijdens de plechtigheid.
Het echtpaar rust in Caveau VI in
gezelschap van Jean Moulin, een belangrijk persoon in het Franse verzet tijdens
de Tweede Wereldoorlog, Jean Monnet, één van de grondleggers van een Verenigd
Europa en schrijver André Malreaux, Frans schrijver en politicus. Op de sobere
stenen sarcofaag staat nr. 78651. Macron noemde dit nummer als een symbool van
‘onaanraakbare waardigheid’.
De graven van Voltaire en Rousseau
Overigens zijn er door de eeuwen heen
ook weer ‘groten der aarde’ uit het Panthéon verwijderd nadat zij later weer
van hun voetstuk waren gevallen. Ik noemde al Honoré Gabriel Mirabeau, zo ook
Louis-Michel le Peletier de Saint-Fargeau. Zijn lichaam werd op 14 februari
1795 door zijn familie verwijderd. Auguste Marie Henri Picot de Dampierre werd
weer verwijderd wegens beschuldiging van verraad. Zijn naam staat nog wel
gegraveerd aan de noordkant van de Arc de Triomphe. Louis-Joseph-Charles-Amable
d’Albert de Luynes, in 1807 weer verwijderd uit het Panthéon en herbegraven in
de Chapelle de Saint Jean l'Évangeliste in de Église Saint-Sulpice van Parijs. Reden
onbekend.
Van een aantal grootheden is niet het
gehele lichaam herbegraven in het Panthéon maar alleen een urn waarin het hart
aanwezig is zoals: Generaal Jean-Pierre Firmin Mahler (1808, Frans politicus Jean-Pierre
Sers (1809), Italiaans politicus Girolamo-Luigi Durazzo, toen hij stierf in
Genua op 21 januari 1809, verleende Napoleon hem de eer van het Panthéon. Marineofficier
en admiraal Justin Bonaventure Morard de Galles (1809), Militaire commandant Alexandre-Antoine
Hureau de Sénarmont (1811) en Frans staatsman Leon Gambetta (1920). Bij brigade generaal Jan Willem de
Winter, graaf van Huessen (1812), ontbreekt juist het hart.
De klim van 206 treden naar de collonade van de koepel wordt beloond met een fantastisch 360 graden uitzicht over Parijs
Mijn gids neemt mij richting de uitgang
waar wij stoppen bij een grote deur die haast ceremonieel met een enorme bos
sleutels wordt geopend. Na drie jaar van renovatie is het weer mogelijk om van
april tot en met oktober, vier keer per dag de koepel van het Panthéon te
beklimmen. Om er te komen, moet je wel zo'n 206 treden beklimmen maar eenmaal
boven wordt de architectuur van deze mythische plek onthuld, evenals een 360°
perspectief op Parijs. Tot 1889 was dit gebouw ook het hoogste punt van Parijs
voordat het werd onttroond door de bouw van de Eiffeltoren. De koepel verbergt
eigenlijk drie boven elkaar liggende koepels en weegt maar liefst 17.000 ton.
Bij de eerste stop heb je een prachtig uitzicht over het interieur van het
mausoleum. Bij de tweede stop, sta je onder de immense colonnade van de koepel
en heb je zicht op het stadhuis van het 5e arrondissement en over de
place du Panthéon, de rue Soufflot en de jardin du Luxembourg. Vervolgens de
laatste trappen richting de colonnade van de koepel voor een adembenemend
uitzicht over Parijs. Kaarten voor de beklimming moet je vooraf online bestellen.
De beklimming en de afdaling nemen zo’n 45 minuten in beslag. Die middag ben ik
weer een geweldige Parijservaring rijker.
Zicht op het stadhuis van het 5e arrondissement aan de place du Panthéon
Église Saint-Étienne-du-Mont
De oude sterrenwacht van de Sorbonne
universiteit, gelegen op het dak van de universiteit aan de rue Saint-Jacques.
Deze sterrenwacht stamt uit de tijd dat studenten van de Sorbonne Astronomie
konden studeren
De Universiteit van Parijs, ook bekend
onder de naam Sorbonne, was tot 1970 de universiteit van Parijs. Na de
gebeurtenissen in mei 1968 werd de universiteit gesplitst in dertien
afzonderlijke universiteiten. In het midden de voormalige Sint-Ursulakapel deze
kapel werd in 1642 voltooid
Montmartre met op de voorgrond de Saint Eustache
