HET CIMETIÈRE PARISIEN DE BAGNEUX

Het is weer een prachtige herfstdag wanneer ik om 15.30 uur uitstap bij het in januari 2022 geopende metrostation Barbara, dat een eerbetoon brengt aan de zangeres die begraven ligt op de Parijse begraafplaats van Bagneux, gelegen aan de overzijde van het station. De zon staat laag aan de helblauwe lucht en zorgt dat de bomen aan de avenue Marx-Dormoy kleuren als in een Indian Summer. De cimetière Parisien de Bagneux stond al heel lang op mijn to-do lijstje. Dit kerkhof wordt vaak de ‘Joodse begraafplaats’ genoemd omdat er veel secties voor Joden zijn gereserveerd. Je vind diverse monumenten voor joodse strijders die stierven voor Frankrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog,  maar ook een hele reeks van collectieve graven van slachtoffers van de diverse ghetto’s in Poolse steden. Zij die berooid terugkwamen uit de vernietigingskampen en later geen geld meer hadden voor een waardige begrafenis. 

Het nieuwe metrostation Barbara is onderdeel van het project ‘Grand Paris Express’. Wat weinigen weten is dat Nicolas Sarkozy op 26 juni 2007 de basis legde voor dit grootste infrastructuur project van Europa. Het project ‘Grand Paris’ heeft tot doel het stadsgebied van Parijs om te vormen tot een stad van de 21e eeuw en zijn positie onder concurrerende internationale megasteden te bevestigen. Barbara vormt samen met het station Bagneux Lucie Aubrac de verlenging van lijn 4, die loopt van Porte de Clgnancourt tot de voorstad Bagneux, als onderdeel van een betere integratie van de voorsteden. Het centrum van Parijs is nu bereikbaar binnen 30 minuten. De hoofdingang van het kerkhof ligt op ongeveer 5 minuten lopen van het metrostation Barbara. De begraafplaats is een van de kerkhoven waar mensen worden begraven die niet intramuraal in Parijs terecht kunnen, vanwege ruimtegebrek, maar ook omdat de concessies hier goedkoper zijn. Het cimetière Parisien de Bagneux is een van de zes Parijse begraafplaatsen buiten de périphérique, de rondweg van Parijs. De anderen zijn Pantin, Thias, Ivry-sur-Seine, Saint Ouen en La Plaine Saint-Denis.

 

De hoofdingang naar het kerkhof bevindt zich op de avenue Marx-Dormoy 45

Een decreet van 1884 stond het stadhuis van Parijs toe grond te verwerven in de voorstad van Bagneux, om een begraafplaats op te richten om zo het hoofd te bieden aan de toename van de Parijse bevolking, maar ook aan de verveelvoudiging van individuele graven. Père Lachaise opende in mei 1804. Op 25 juli 1824 volgt de eerste teraardebestelling in het zuiden, op het kerkhof van Montparnasse en 1 januari 1825 opent het Cimetière de Montmartre, officieel Cimetière du Nord. De Parijse begraafplaats van Bagneux werd geopend in 1886 en strekt zich uit over 116 divisies op een grondgebied van 62 hectaren. Het heeft ongeveer 83.000 graven en is daarmee groter dan Père Lachaise met 69.000 grafzerken.

Het Cimetière Parisien de Bagneux is groter dan Père Lachaise

 

De hoofdingang bevindt zich op de avenue Marx-Dormoy 45. Bij de informatie hangt een plattegrond met de 100 belangrijkste graven, te vinden in de diverse divisies. De persoonlijkheden uit de film en muziek die hier begraven liggen maken de begraafplaats tot een druk bezochte necropolis. Verschillende grafmonumenten bewaren een sterke herinnering aan de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Er liggen Franse, Belgische, Engelse maar ook Duitse soldaten begraven. Maar wat kenmerkend is voor dit kerkhof is het belang van de joodse stèles en monumenten die met name te vinden zijn op de divisies aan de linkerzijde van de hoofdingang, parallel aan de avenue de Montrouge. Elke laan op het kerkhof is beplant met één specifieke boomsoort wiens naam het draagt, zoals de avenue des Peupliers (populieren), avenue des Poiriers (perenbomen), avenue des Copalmes (Amerikaanse amberboom) en de avenue Micocoulliers (zwepenboom). In totaal staan er 5.900 bomen (totaal 49 verschillende soorten). Vele soorten vogels of rode eekhoorns bevolken deze plek.

 

Verschillende divisies bewaren een sterke herinnering aan de Eerste en Tweede Wereldoorlog

Elke laan op het kerkhof is beplant met één specifieke boomsoort wiens naam het draagt

Ik ga op zoek naar het graf van Barbara, volgens de plattegrond gelegen in divisie 4 grenzend aan de avenue de Montrouge. Barbara, geboren in Parijs op 9 juni 1930, haar echte naam was Monique Serf, is waarschijnlijk een van de grootste namen van het Franse lied, samen met Brel, Brassens, Piaf en Ferré. Afkomstig uit een joods gezin geteisterd door de Tweede Wereldoorlog, zij was toen nog een tiener. In een boek door haar geschreven, een jaar voor haar dood en dat uitkwam in 1998 onthult ze onder meer dat ze seksueel misbruikt is door haar vader die vervolgens haar familie heeft verlaten. Na de oorlog hoorde een buurvrouw die muzieklerares was, haar zingen en zette zich vervolgens in om er voor te zorgen dat zij haar zangtalent kon ontwikkelen. Ze kreeg zang- en pianolessen en schreef zich in bij de École supérieure de musique. Verder zong ze bij ‘La Fontaine des Quatre Saisons’, een populair cabaret in Parijs. Door haar lengte, zwarte kleren, gitzwarte haren en bleek gezicht had ze een spookachtige verschijning die de melancholie van de teleurgestelde liefde weergaf.

 

Het graf van Monique Serf alias Barbara in de joodse divisie

In Parijs ontmoette ze Jacques Brel en raakte met hem bevriend. Ze vertolkte verschillende liedjes van hem. Later werd ze voorgesteld aan Georges Brassens. Ze gaf verschillende optredens in kleine zaaltjes en er ontwikkelde zich een trouw publiek, met name vanuit de studenten van het quartier Latin in Parijs, maar pas in 1961 werd ze beroemd door optredens in de muziektempel van ‘Bobino’ bij Montparnasse. Ze ging verder in kleine zaaltjes en twee jaar later in het ‘Théâtre des Capucines’. Ze wist de aandacht te trekken van het publiek en die ook vast te houden met een nieuw repertoire. Vanaf dat moment was haar naam gevestigd en in 1964 tekende ze een contract met de platenmaatschappij Philips Records. Bekende door haar uitgevoerde nummers zijn: L'aigle noir, Nantes, La solitude en Dis, quand reviendras-tu?

Ze is overleden aan ademhalingsproblemen op 24 november 1997.  Ongeveer 2.000 mensen waren aanwezig bij haar begrafenis waaronder persoonlijkheden zoals Gérard Depardieu, Yves Duteil, Jean-Claude Brialy, Enrico Macias, Annie Giardot, Fanny Ardant, en Carla Bruni. Gérard Depardieu declameerde enkele verzen uit Verlaines ‘Chanson d’automne’. 

Chanson d'automne

Les sanglots longs

Des violons

De l’automne

Blessent mon cœur

D’une langueur

Monotone.

Tout suffocant

Et blême, quand

Sonne l'heure,

Je me souviens

Des jours anciens

Et je pleure

Et je m'en vais

Au vent mauvais

Qui m'emporte

Deçà, delà,

Pareil à la

Feuille morte.                                                                      

 

Herfstlied

De lange snikken

Van de violen

Van de herfst

Verwonden mijn hart

In lome

Monotonie.

Benauwd

En doodsbleek, als

De klokken luiden

Herinner Ik me

Dagen van weleer

En ik ween

En ik ga weg

Waar kwade wind

Me heenvoert

Van hier naar daar

Net zoals

Een dood blad 

(Vertaling van Julien Georges Grandgagnage)

 

Op de graven staan berichten die herinneren aan persoonlijke drama’s of het overlijden in een van de vele concentratiekampen

Versteend verdriet

Ik vervolg mijn wandeling over het joodse gedeelte van de begraafplaats langs stèles die namen dragen van verre steden uit Polen of elders in Oost Europa zoals Warschau, Lodz, Stopnica, Sosnowiec. Sommige stèles zijn stoffig, gebroken of versleten door de tijd, de letters in het Hebreeuws of Latijns nog nauwelijks leesbaar. Op de graven staan berichten die herinneren aan persoonlijke drama’s of het overlijden in een van de vele concentratiekampen. De medaillons van foto’s van overledenen verwijzen naar een wereld die weggevaagd is door het leed in de vele kampen. Ze zijn allemaal verschillend, grijs, zwart, sierlijk, versierd of kaal, voorzien van een davidster of juist niet, maar ze zijn zo uitgelijnd dat ze van een afstand tegen elkaar lijken te leunen, elkaar steunen onder het gewicht van verdriet. 

Tegenover de derde divisie, voor de avenue de Montrouge, staat een stèle gewijd aan de slachtoffers van de Shoah die geen graf hebben en een stukje verder een monument voor alle joodse strijders die tijdens de Tweede Wereldoorlog voor Frankrijk zijn gesneuveld. Bij dit monument vinden jaarlijks herdenkingsplechtigheden plaats.

Stèles; ze zijn zo uitgelijnd dat ze van een afstand tegen elkaar lijken te leunen, elkaar steunen onder het gewicht van verdriet. 

Een man stapt uit een auto en heeft een keppeltje op Wandelend naar een graf haalt hij een soort van gebedenboekje uit zijn jas en bid hardop, dan weer fluisterend, dan weer mompelend. Een vriendelijke mevrouw die het tafereel ook aanziet vertelt mij dat de man de Kadish leest, het gebed voor de doden.   

Que ton Grand Nom soit glorifié et sanctifié dans le monde qu’il a créé selon sa volonté, et puisse-t-il établir son règne, faire fleurir son salut, et hâter le temps de ton Messie, de votre vivant et de vos jours et des jours de toute la maison d’Israël, dès que possible et dites: amen! 

Moge zijn grote naam verheven en geheiligd worden in de wereld die hij geschapen heeft naar zijn wil. Moge zijn koninkrijk erkend worden in uw leven en in uw dagen en in het leven van het gehele huis van Israël, weldra en spoedig. Zegt nu: Amen ! 

Als hij weer vertrekt pakt hij een klein steentje van de grond en legt het op het graf als teken van zijn aanwezigheid. Het is een gebruik uit de woestijn. Nomaden accentueren hun graven met een hoopje stenen. In Bijbelse tijden werden geen grafstenen gebruikt; graven werden gemarkeerd met hopen stenen, dus door deze te plaatsen (of te vervangen), verzekerde men het voortbestaan van de begraafplaats. Briefjes tussen de stenen bevatten vaak vrome wensen.

Nog niet zo lang geleden, dinsdag 24 mei 2022, werd een van de laatste getuigen van de Holocaust, Elie Buzyn in Bagneux ten grave gedragen Elie Buzyn, geboren in Polen in januari 1929 werd gedeporteerd naar het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz, nadat hij in het getto van Lodz had gewoond. In 1945 werd hij tijdens de ‘dodenmarsen’ overgebracht naar Buchenwald. Als overlevende van de Holocaust vertelde hij jarenlang zijn verhaal om de herinnering door te geven aan jongere generaties. Hij overleed op 93-jarige leeftijd als een van de laatste Franse getuigen van de Holocaust.

Oscar Wilde

Ook Oscar Wilde was hier begraven tot dat zijn stoffelijke resten in 1906 werden overgebracht naar cimetière Père Lachaise. De Engelstalige schrijver stierf op vrijdag 30 november 1900 in het Hôtel d’Alsace aan de rue des Beaux-Arts nummer 13 te Parijs. Moegestreden door de processen die tegen hem plaatsvonden in april en mei 1895. Legendarisch geworden als een keerpunt in de geschiedenis van het publieke bewustzijn van homoseksualiteit. Tegen het einde was Wilde van een triomfantelijk succesvolle toneelschrijver veranderd in een geruïneerd man, veroordeeld tot twee jaar dwangarbeid wegens grove onfatsoenlijkheid. Maandag 3 december 1900 werd hij hier in Bagneux begraven. 

Zijn huidige graf op Père Lachaise, in de 89e divisie, die in steen is/was weergegeven in de vorm van een 'zwaar geschapen' gevleugelde sfinx, is nog steeds onderdeel van een bijzonder ritueel. Het grafmonument, ontworpen door Jacob Epstein, was een schenking van een anonieme vrouwelijke bewonderaar. Het gezicht van de sfinx is het gezicht van Wilde en wie weet, ook het evenbeeld van zijn geslachtsorgaan. Echter het geslachtsorgaan is al sinds mensenheugenis verdwenen. Twee Engelse dames, die over de begraafplaats wandelden, konden hun verontwaardiging niet onderdrukken toen ze oog in oog kwamen te staan met Wilde's mannelijk attribuut. Met twee stenen en twee forse slagen werd het edele deel verwijderd. De opzichter die het kostbare stuk later terugvond, nam het mee naar zijn kantoor, waar het twee jaar heeft gediend als presse-papier. Waar het daarna is gebleven is onbekend.

 

Sinds jaar en dag, vooral de laatste tien jaar, drukten vele vrouwen hun vuurrode lippen op zijn grafsteen en dreigde het graf ten onder te gaan aan een overdosis rode lippenstift.

Op 30 november 2011, ter ere van de 111-jarige sterfdag van Wilde, is tot grote teleurstelling van alle fans, het hele graf schoongemaakt en voorzien van een dikke glasplaat, zodat liefhebsters er geen kussen meer op kunnen geven, maar zoals rituelen moeilijk zijn uit te bannen, moet nu het glas er aan geloven. 

Andere beroemdheden die hier liggen begraven zijn Frida Boccara. Boccara, geboren in Marokko, was vooral in de jaren zestig en zeventig populair. In 1969 won ze het Eurovisie Songfestival met het lied 'Un Jour, Un Enfant'. Haar grootste hit was 'Cent Mille Chansons'.

In de zomer van 1996 overleed op 56-jarige leeftijd de Franse zangeres Frida Boccara aan de gevolgen van een longontsteking. Zij ligt begraven in de 63^e divisie.

Het graf van Frida Bocarra, inmiddels vergeten door haar fans gezien de deplorabele staat

 

In 1927 overleed de Franse fotograaf Eugène Atget, bekend van zijn foto's van het toenmalige Parijse straatleven en de -architectuur. Zijn werk wordt vandaag de dag nog steeds hoog gewaardeerd in de wereld van de fotografie. Mede dankzij zijn assistente, de later bekende Amerikaanse fotografe Berenice Abbott, is zijn hele oeuvre bewaard gebleven voor het nageslacht. Na zijn dood wist Abbot een deel van zijn werk te verkrijgen en te bewaren. Circa 5000 van Atgets foto's en glasnegatieven bevinden zich in de collectie van het Museum of Modern Art in New York. Hij ligt ook in de Joodse divisie nummer 4.

 

Portret van Eugène Atget (1927) - Photo Berenice Abbott

Lang dwaal ik nog wat doelloos langs de vele graven, Bij het verlaten van dit indrukwekkende kerkhof moet ik denken aan een tweetal spreuken die ik tegenkwam tijdens mijn zoektochten langs de verschillende necropoli: 

In de catacombes: "Houd er elke morgen rekening mee dat u misschien de avond niet haalt en houd er elke avond rekening mee dat u misschien de morgen niet haalt".

 

Montfort l’Amaury daar waar Charles Aznavour begraven ligt:

"U die hier voorbij gaat - Bid tot God voor de overledenen. Wat u bent, zijn zij geweest"