SANTÉ GEVANGENIS PARIJS

Metrolijn 6 loopt van Nation naar Charles de Gaulle-Etoile. Een van mijn favoriete lijnen, 13,6 kilometer lang waarvan 6,1 kilometer, 13 stations, bovengronds. Geopend op 2 oktober 1900 ten tijde van de al weer vijfde wereldtentoonstelling in Parijs. Ik stap uit op station Glacière, aan de boulevard Saint-Jacques. Een paar honderd meter verderop ga ik rechts de rue de la Santé in. Wat direct opvalt zijn de bijna 10 meter hoge muren die duidelijk iets suggereren. Het ziet er uit als een onneembaar fort, indrukwekkend, ook een beetje beangstigend. Ik sta voor de laatste gevangenis van Parijs binnen de 'Parijse muren': La Maison d'Arrêt de la Santé of te wel het huis van bewaring, de beroemde of beruchte Santé gevangenis, geopend in 1867 en nog vol in bedrijf tot en met juli 2014. Toen zijn de laatste gedetineerden overgebracht naar omliggende gevangenissen in de voorsteden van Parijs.

Rue de la Santé: Wat direct opvalt zijn de bijna 10 meter hoge muren die duidelijk iets suggereren.

Ik moet zijn op rue de la Santé 42, naast een immens grote blauwe poort waar ik mij moet melden bij de diensdoende beambte, zittend achter hoogstwaarschijnlijk kogelvrij glas. Identiteitscontrole volgt en er opent zich een kleine deur aan de rechterzijde, waar ik na nog eens een controle kennis maak met mijn gids Jean-Marie Akera, detentie leider, gevangeniskok en mijn gids voor de middag. De intense soberheid en strengheid van dit gebouw boezemt onmiddellijk ontzag in. De eerste stop is gelijk een zwarte bladzijde uit de Franse geschiedenis. Daar achter die voordeur, op de binnenplaats, stond van  1939 tot 1972 de guillotine. De laatste twee executies in de Santé gevangenis werden uitgevoerd in 1972. De ter dood veroordeelden waren ene Roger Bontems en Claude Buffet. Claude Buffet, een satanische moordenaar en later betrokken bij een gijzeling in de gevangenis van Clairvaux (Aube) waarbij twee gijzelaars werden vermoord. Ook Bontems was betrokken bij deze gijzeling met gruwelijke afloop. De koelbloedige moord op de verpleegkundige Nicole Comte, moeder van twee kinderen en Guy Girardot, cipier. Op 28 november, rond 4,30 uur werden Buffet en Bontems wakker gemaakt en afgevoerd naar de binnenplaats. Bontems werd onthoofd door de beul André Obrecht om 5.13 uur en zeven minuten later was het de beurt aan Buffet. Van 1909 tot 1939 vonden de onthoofdingen nog in het openbaar plaats bij de muur op de hoek van de boulevard Arago en de rue de la Santé. De eerste onthoofding vond plaats op 6 augustus 1909. Op 24 juni 1939 werd besloten om executies in het openbaar te verbieden. Na 1978 werden ter dood veroordeelden opgesloten in de gevangenis van Fresnes, de enige gevangenis met een licentie voor executies. Het duurde tot 1981 voordat Frankrijk, als laatste Europees land, de doodstraf afschafte op initiatief van Robert Badinter, jurist, politicus en advocaat van o.a...... Roger Bontems.

Rue de la Santé 42, hier moet ik mij melden

La Prison de la Santé is gebouwd tussen 1861 en 1867 door Joseph Auguste Émile Vaudremer, architect en komend uit de school van Baltard. In een wijk ten oosten van Montparnasse, op het terrein van een vroegere steenkolenmarkt in het 14e arrondissement. Een nonnenklooster dat toen dienst deed als ziekenhuis, moest plaatsmaken voor een revolutionaire gevangenis. Het ziekenhuis, ooit gebouwd door Anne van Oostenrijk, verhuisde naar de overzijde van de boulevard Saint Jacques aan de rue Cabanis en is nu het psychiatrisch ziekenhuis Sainte-Anne. Revolutionair, want toen de gevangenis in gebruik werd genomen hadden alle gevangenen stromend water in hun cel, terwijl de meeste wijkbewoners deze luxe nog niet eens kenden. Aanvankelijk uitgerust met 500 cellen en na 1900 al snel werd uitgebreid tot 1000. Op hoogtij dagen zaten 2000 gevangenen opgesloten in cellen van slechts 7 vierkante meter, 3 meter hoog. Door de geschiedenis heen telde Parijs binnen de stadsmuren een tiental gevangenissen waaronder Bicêtre (verwoest in 1632), le Châtelet (gesloopt in 1782), de bekendste van allemaal la Bastille (bestormd op 14 juli 1789), les Carmes (omgebouwd tot klooster in 1794)  la Force (afgebroken in 1845) en la Roquette (gesloten in 1974). En nu sluit ook la Santé tijdelijk haar deuren voor een verbouwing die gaat duren tot 2019.

Het huis van bewaring gaf in de afgelopen 147 jaar onderdak aan vele beruchte en beroemde gevangenen. Verdacht van betrokkenheid bij de diefstal van de Mona Lisa uit het Louvre werd de dichter Guillaume Apollinaire in september 1911 een tijdje opgesloten  in de Santé gevangenis.

J’écoute les bruits de la ville

Et prisonnier sans horizon

Je ne vois rien qu’un ciel hostile

Et les murs nus de ma prison

Ik luister naar de geluiden van de stad

gevangen zonder uitzicht

ik zie niets dan een vijandige lucht

en de kale muren van mijn cel

Ilich Ramirez Sanchez. Hij werd in 1997 in Frankrijk veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Beter bekend onder zijn strijdersnaam Carlos en onder de naam de Jakhals. Deze laatste naam werd hem door de pers gegeven. Carlos is vooral bekend door de gijzeling in 1975 van het hoofdkantoor van de OPEC. Jaren was hij een van de meest gezochte voortvluchtigen.

Manuel Noriega, voormalig dictator van Panama, de Franse topcrimineel Jaques Mesrine, ook wel de man met de Duizend Gezichten genoemd. Tot wanhoop gedreven door het slechte eten, ontsnapte deze uit de gevangenis op een spectaculaire wijze, met gebruikmaking van gesmokkelde wapens. Met behulp van een ladder aan de ene kant van de 10 meter hoge muur en enterhaken aan de andere zijde. De hele ontsnapping duurde slechts 25 minuten. Zijn vrijheid was echter van korte duur, zes maanden later werd hij doodgeschoten in het centrum van Parijs. Jean-Christophe Mitterrand, ja inderdaad 'de zoon van' voor fraude, belastingontduiking en omkoperij.

De president van de Franse spoorwegen Loïk le Floch-Prigent en CEO bij de Franse oliegigant Elf voor omkoping en het geven van steekpenningen. Textielbaron Maurice Bidermann eveneens betrokken bij de ELF-affaire in 1994, die toen ook de kop koste van de toenmalige minister Dominique Strauss-Kahn. Jerome Kerviel, in 2007 / 2008 verantwoordelijk voor een verlies van 4,8 miljard euro door te speculeren op de beurs met het geld van de Société Générale, een van de grootste banken van Frankrijk en één van de oudste.

Zij zaten namelijk allemaal in de zogenaamde elite-vleugel speciaal voor 'vooraanstaande gevangenen', waaronder corrupte politici, zakenlieden, belastingambtenaren, advocaten, politie-officieren en gevangenen met een verhoogd risico. Zij kregen een privé gevangenisruimte van negen vierkante meter met televisie, douche en toilet. Ze speelden bridge, een spelletje schaak, kregen les in tekenen of schilderen in een ruimte boven de medische sectie van de gevangenis.

La Santé is berucht om zijn zware regime. Inbrekers, drugshandelaren en andere mindere goden, moesten het soms doen met een ruimte van twaalf vierkante meter waar zij met vieren of soms zelfs met zessen tegelijk vastzaten.

De Santé gevangenis was ook gastheer voor een aantal beruchte Nederlandse criminelen; namelijk de twee Heineken ontvoerders Cor van Hout en Willem Holleeder. Beiden waren naar Parijs gevlucht na de ontvoering van Freddy Heineken en zijn chauffeur Ab Doderer, en werden daar ook op 29 februari 1984 gearresteerd. De hele ontvoering duurde van 9 tot 30 november 1983. Op 28 november werd 35 miljoen gulden losgeld betaald en twee dagen later werden Heineken en zijn chauffeur door de politie bevrijd.

2,8 hectare groot is het ommuurde gebied van de Santé gevangenis, een trapezium vormend fort, omsloten door de rue de la Santé, rue Jean Dolent, Rue Messier en de boulevard Arago. Mijn gids Jean-Marie Akera vertelt mij dat nog een klein gedeelte van de gevangenis in gebruik is. Dit zijn de 'paroles', de voorwaardelijk gestraften, die zich elke avond weer moeten melden en worden ingesloten, zo'n 100 in totaal. Om hun privacy te waarborgen wordt dat deel van de gevangenis niet bezocht. Via de Cour d'Honneur en een smalle gang bereiken we het zenuwcentrum van de gevangenis; de Rotonde. Een stervormige hoge open ruimte waar de vier vleugels van de gevangenis samenkomen. Lange gangen met blauwe deuren. Op elke deur een groot slot en een kijkgaatje voor constante monitoring. Twee etages hoog met links en rechts verveloze cellen van slechts 7 vierkante meter, voorzien van een ijzeren stapelbed geborgd in de betonnen vloer en een toilet zonder enige vorm van privacy. De laatste renovatie vond plaats in 1945. 67 Jaar geleden toen huisveste de gevangenis 6000 personen, 6 maal de capaciteit. Elke deur heeft nog zijn eigen slot dat geopend moet worden met een sleutel. Geen enkel openingssysteem dat deuren elektronisch opent. Je moet er niet bij nadenken als hier brand was uitgebroken.

We passeren de zogenaamde VIP-wijk 14 individuele cellen voor mensen met een speciale status vanwege hun beroep of vanwege de grote media-aandacht voor hun zaak, mijn gids kan een glimlach nauwelijks onderdrukken. Vervolgens het quartier met isolatie cellen, zogenaamde QHS, 'quartier de haute sécurité'. De naam verdween in 1982 maar de cellen zijn gebleven. Helemaal geen comfort, al het meubilair vastgenageld en geen TV.  Zij werden permanent in de gaten gehouden vanwege mogelijk suïcidale bedoelingen.

Een van de eigenaardigheden van de Santé gevangenis is, dat tot de sluiting, de gevangenen werden verdeeld over de gevangenis op basis van geografische afkomst en etniciteit. In blok A; gevangenen afkomstig uit West-Europa. Blok B: Zwart Afrika, Blok C: de Magreb en in Blok D, de rest van de wereld. Sinds 21 juli 2014 is de gevangenis goeddeels verlaten en is het verbijsterend stil. De laatste 60 gevangenen zijn overgebracht naar een nieuwe gevangenis Orléan-Saran (Loiret). Soms hoor je het geknars van deuren gevolgd door het schuiven van grendels. Het betreft hier het insluiten van 'les paroles'. In 2006 zijn de meest vervallen blokken gesloten en verkeren in een soort van post-apocalyptische staat, of de tijd negen jaar is stil blijven staan. Afgebladderde verf, roestige karkassen van stapelbedden, overal tralies en prikkeldraad.

Strafblok QD voor gevangenen die tijdelijk zijn veroordeeld tot eenzame opsluiting, omdat zij de interne regels van de gevangenis hebben gebroken. Een volledige lijst van straffen hangt nog aan de muur: Tot 30 dagen, de maximale straf in geval van een poging tot aanranding van een supervisor. Benauwde cellen met dubbele deuren voor extra veiligheid. Eerst een stalen deur, gevolgd door een deur voorzien van tralies met daar over een stevig raster. De eerste deur kan alleen worden geopend door een cipier, de tweede alleen door een officier. De oculairs in de stalen deuren zijn voorzien van gehard glas omdat het niet de eerste keer is dat een oog werd uitgestoken van een gevangenisbewaarder, door het steken met een vork. Verder weer aparte separatie ruimtes voor gevangenen die beschermd moeten worden tegen de andere gevangenen. veroordeelde pedofielen bijvoorbeeld.

Niets is menselijk hier en toch stond de Santé gevangenissen te boek als een van de veiligste gevangenissen van Frankrijk. In de 167 jaar van zijn bestaan slechts drie succesvolle ontsnappingen. In 1978 Jacques Mesrine en zijn compaan François Besse en in mei 1986 de spectaculaire ontsnapping van Michel Vaujour, overvaller, die ontsnapt met behulp van een helikopter, bestuurd door zijn vrouw Nadine. Sinds die tijd is de 'cour Camembert', de openbare luchtruimte, overdekt met gaas en prikkeldraad met snijbladen. Tevens valt de gevangenis op door het lage aantal zelfmoorden (één in 2013), ook is er sprake van nauwelijks agressie tussen de medegevangenen en bewakers.

Toch stond de Santé bekend als een van de smerigste gevangenissen. Na vernietigende kritiek van Santé's chef-arts dr. Véronique Vasseur over de mensonterende toestanden in deze negentiende-eeuwse gevangenis beloofde de minister van Justitie extra geld. Maar in werkelijkheid gebeurde er niets. Nog steeds krioelden de kakkerlakken, pissebedden, ratten en muizen door de cellen die vaak plaats moesten bieden aan vier personen. Dokter Véronique Vasseur begon in 2000 met het schrijven van een dagboek dat later werd gepubliceerd onder de naam 'La Mal Nommée'. Het was haar manier om de wereld op een ongenadige manier te confronteren met de werkelijkheid. "Het is ongelofelijk wat ze hier allemaal slikken: scheermesjes, sleutels, muntstukken, nagelknippers, messen, vorken, lepels, schroeven...... De hitte doet het ongedierte welig tieren. Het loopt over de matrassen. 'Les types' zitten onder de puisten en ik heb nog nooit zoveel huidziekten gezien in zo weinig tijd". Het boek sloeg in als een bom.

"Zo kan het niet langer"; moeten ook Loïk le Floch-Prigent, Jean-Michel Boucheron en Olivier Spitthakis hebben gedacht. De respectievelijk ex-president-directeur van oliegigant ELF, oud loco-burgemeester van Angoulême en de sjoemelende topverzekeraar richtten de Groep Mialet op, vernoemd naar de inspecteur van politie Jean-Luc Mialet. Deze 37 jarige agent werd veroordeeld wegens banden met de Baskische terroristische organisatie ETA. Mialet, die volhield onschuldig te zijn, kwijnde weg in zijn cel en sloeg uiteindelijk de hand aan zichzelf. Deze belangengroep stelde zich ten doel om een einde te maken aan de middeleeuwse toestanden in de Franse gevangenissen. De Groep Mialet telt inmiddels honderdvijftig prominente ex-bajesklanten onder wie Bernard Tapie de baas van Olympique Marseille. Ook hij heeft in de VIP-ruimte gevangen gezeten en verklaarde: "Wie in de cel heeft gezeten heeft pas het échte leven gezien". Acht maanden voor de Franse verkiezingen realiseerde de minister van Justitie, Elisabeth Guigou, (1997-2000) zich dat maar al te goed. De deur ging wijd open voor de vertegenwoordigers van de Groep Mialet.

Bijna alle prominente ex-bajesklanten zitten inmiddels, na hun vrijlating, weer op hoge posities in de politiek of in het bedrijfsleven. In Frankrijk hoeft een strafblad niet het einde te betekenen van een carrière. Zie ook Bernard Tapie, Dominique Strauss-Kahn, hun invloed moet niet worden onderschat. Vertegenwoordigers van de Groep Mialet worden bijna maandelijks gehoord door topambtenaren en parlementaire commissies.

In 1968 waren er al plannen om de Santé gevangenis te legen en de gevangenen over te hevelen naar de net geopende gevangenis van Fleury-Merogis (Essonne). Toch duurde het meer dan 45 jaar voordat het besluit uiteindelijk werd genomen en uitgevoerd. De huidige minister van Justitie, Christiane Taubira, presenteerde een plan voor renovatie van drie gevangenissen: Baumettes in Marseille, Fleury-Merogis en de Santé gevangenis in Parijs. Hiervoor is een budget vrijgemaakt van 800 miljoen euro.

Uiteindelijk is er gekozen voor renovatie in plaats van sloop van de Santé gevangenis, mede om haar geografische ligging en om een inrichting te behouden, gelegen in het 'hart' van de stad. De meeste andere instellingen liggen ver buiten Parijs. Het vergemakkelijkt familiebezoek en biedt de bewakers de mogelijkheid dicht bij hun werk te wonen in een van de voorsteden. Tevens staat de Santé dichtbij de vele rechtbanken in Parijs en is een gemakkelijk toegankelijke plaats voor advocaten en rechters. De outlook van het gebouw zal in belangrijke mate blijven bestaan. Cellen worden aangepast en vergroot. Allen voorzien van een douche, warm en koud stromend water, een koelkast en een warmhoudplaat.

De oplevering moet geschieden in 2019 en deze gevangenis zal plaats bieden aan 708 cellen voor langdurig geïnterneerden en 100 cellen voor voorwaardelijk gestraften. 95% van alle cellen zal individueel zijn. Onder de voorgestelde projecten zit die van de voormalige zakenman Pierre Botton, hier opgesloten voor 20 maanden tot medio 1990. Het 'openen' van de gevangenis aan de buitenkant met een panoramisch dak uitgerust met galerijen en nieuwe zones voor werk en vrije tijd. De uiteindelijke keuze zal bekend worden aan het einde van dit jaar.  Het idee is te zorgen voor meer waardigheid voor alle gevangenen met behoud van menselijkheid, in de nabijheid van de stad aldus, Sylvie Manaud-Bénazéraf, directeur van de Santé gevangenis sinds 2007.

Overbevolking is nog steeds een chronisch probleem in de Franse gevangenissen. Vorig jaar waren er voor bijna 64.000 gevangenen slechts 51.000 cellen beschikbaar. Vele gevangenen delen een cel met soms drie, vier, vijf medegevangenen.  Maar er is meer. Zo'n 25 procent van de gevangenen kampt met zware psychische problemen, maar van de 188 gevangenissen in Frankrijk hebben er maar 26 opvangmogelijkheden voor psychiatrische zorg. Op 1 januari 2015 zaten er in Frankrijk 77.291 personen in detentie. De jaarlijkse gevangenisbegroting overstijgt de 2,6 miljard euro. (bron website ministerie van Justitie)

Ik verlaat de Santé gevangenis via de bezoekersingang aan de rue Messier. De stalen deur valt achter mij dicht, nog een keer het geschuif van grendels en het gerinkel van de sleutelbos. Diep adem ik in, heerlijk het gevoel van frisse lucht en vrijheid. Op de hoek van de rue Jean Dolent en de rue de la Santé kijk ik naar de plaquette, hoog aan de muur, ter ere van de achttien mensen van het communistisch verzet. Negen van hen werden onthoofd tussen augustus 1941 en juli 1942. De andere negen werden doodgeschoten op 30 april 1944.

Vrijheid, hoe mooi kan het zijn. Zachtjes vervolg ik mijn weg en neurie de melodie van Yves Duteil, 'Le mur de la prison d'en face'

En regardant le mur,

J'imagine à sa place

Les grillages ouvragés

D'un parc abandonné

Explosant de rosiers,

D'espace,

Les grillages ouvragés

D'un parc abandonné

Où les arbres emmêlés

S'enlacent.

Kijkend naar de muur

Bedenk ik, in plaats van

doorwrocht traliewerk

een verlaten park

vol met rozenstruiken

ruimte

doorwrocht traliewerk

een verlaten park

met verwaaide bomen

die zich ineenstrengelen

Het bord geeft nog aan 2018 inmiddels is de oplevering vertraagd naar 2019