ICONEN VAN PARIJS

De hoofdstad die Napoleon III en Baron Haussmann - geen van beiden geboren Parijzenaars - voor ogen hadden was een soort permanente en op de toekomst gerichte wereldtentoonstelling van de perfectie. Onder zijn regering werd Parijs verfraaid en gemoderniseerd tot de mooiste stad van Europa, Baron Haussmann sloopte de smerige middeleeuwse straten en ontwierp een geordende, ruim opgezette hoofdstad met een geometrisch patroon aan boulevards. In de periode van 1852 tot 1870 liet hij 20.000 huizen slopen, bouwde er 40.000, liet 90 kilometer straten aanleggen, 560 kilometer riolering, alsmede twee waterreservoirs, twee bossen, drie parken en 19 pleinen. Vijftien jaar lang was Parijs een grote bouwplaats. Wat daarna volgde was de 'Belle Époque', de tijd van het goede leven. Aan die tijd dankt Parijs veel van haar iconen die nog steeds in de stad aanwezig zijn of helaas langzaam verdwijnen. Daar gaat deze blog over, want de de charme van Parijs schuilt evenzeer in haar grootsheid als in haar kleine verborgen 'schatten'.

 Zonder twijfel het beroemdste icoon van Parijs

De ijzeren dame

Het beroemdste icoon van de stad is natuurlijk de Eiffeltoren. Laat mensen, die nog nooit in Parijs of zelfs in Frankrijk zijn geweest, een foto van de Eiffeltoren zien en ze zeggen onmiddellijk Parijs! Laat ze een wereldkaart zien en tien tegen een kunnen ze Frankrijk niet aanwijzen. Maar weinigen weten dat de beroemde toren, vernoemd naar Gustave Eiffel, helemaal niet zijn idee was. Het waren de twee hoofdingenieurs van Eiffel en Cie; Maurice Kœchlin en Emile Nouguier, die met een stoutmoedig plan kwamen voor de bouw van een metalen toren van 300 meter, gelijk aan het symbolische getal van duizend voet. In 1884 werd er al gewerkt aan plannen voor een groots monument voor de wereldtentoonstelling van 1889, dat het eeuwfeest van de Franse revolutie van 1789 moest markeren. Gustave Eiffel was in die tijd eigenaar van Eiffel en Cie, en was een van de weinige constructeurs die het principe van het bouwen van stalen constructies onder de knie had. Op 18 september 1884 kwam het patent voor de toren, nr. 164364, op naam te staan van Eiffel, Kœchlin en Nouguier, bij het Institut National de Propriété Industrielle. Eiffel bleek niet alleen een briljant ingenieur te zijn, maar ook iemand met een uitgesproken gevoel voor commercie. In ruil voor een procent van de totale bouwkosten kocht Eiffel het exclusieve eigendomsrecht van het patent van zijn twee hoofdingenieurs. In januari 1887 tekende Gustave Eiffel een overeenkomst met de Franse overheid, waardoor hij een vergunning kreeg om gedurende twintig jaar de toren onder eigen naam te exploiteren, plus een subsidie van 1,5 miljoen Franse Franc. De overige gelden voor de 7,8 miljoen Franse franc, die benodigd waren voor de bouw van de toren, betaalde hij voor de helft uit eigen vermogen en de andere helft werd geleend bij drie banken.

Enkele dagen later, op 26 januari 1887, ging de eerste schop de grond in. Het duurde slechts zes maanden om de funderingen te bouwen en 21 maanden, om de geprefabriceerde metalen delen op zijn plaats te brengen. De fabriek van Eiffel, in Levallois Perret, fabriceerde onder leiding van 40 ingenieurs en tekenaars, de 18.038 metalen onderdelen waaruit de toren bestond. Het metaal werd geleverd door de ijzerfabriek van Dupont et Fould uit Pompey in de provincie Meurthe et Moselle. Alle metalen onderdelen werden op de tiende millimeter nauwkeurig voorgeponst met klinknagelgaten, zodat ze op locatie aan elkaar konden worden bevestigd met klinknagels, eveneens uit eigen fabriek.

2,5 Miljoen klinknagels waren nodig voor de bouw van de Eiffeltoren. Alleen al voor het monteren van de klinknagels was een team van vier man nodig. Een om ze roodgloeiend te verhitten, twee om ze bij de voorgevormde kop in de gaten te plaatsen en te houden en de vierde om de klinknagel aan de achterzijde plat te slaan. Als de verhitte klinknagels afkoelden krompen ze en trokken zo de onderdelen strak tegen elkaar. De eerste verdieping werd bereikt op 7 december 1887, de tweede op 15 augustus 1888 en de toren werd voltooid op 31 maart 1889. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1889 werd de toren bezocht door 2 miljoen mensen en de kosten van de bouw werden al tijdens de tentoonstelling zelf terugverdiend. Eiffel, toen 57 jaar was op slag multi-miljonair. Om te voorkomen dat de Eiffeltoren zou worden afgebroken in 1910, wanneer zijn huurovereenkomst afliep, begon Eiffel met allerlei natuurkundige experimenten. De toren fungeerde al als meteorologisch waarnemingsstation en werd 10 jaar later gebruikt voor militaire toepassingen op het gebied van draadloze telegrafie. Met de installatie van een permanent radiostation in 1906 werd het voortbestaan van de toren bezegeld. Op 1 januari 1910 werd de huurovereenkomst met Eiffel verlengd met 66 jaar.

Het Haussmanngebouw typerend voor Parijs

Het Haussmanngebouw: Over Franse balkonnetjes en Mansardedaken

De herinrichting van Parijs onder Baron Georges Eugène Haussmann (1809-1891) ging volgens strenge bouwvoorschriften, waarin ieder bouwkundig element stond omschreven; van overhang, tot deur-, raam- en poortbreedte. Vijf of zes verdiepingen plus begane grond. De minimale hoogte van de verdiepingen moesten volgens hem 2,60 meter bedragen. Een balkon op de eerste en vierde verdieping allen met gelijkwaardige uitlijning. In een Haussmanngebouw is de tweede verdieping de royale woonverdieping met balkon, de derde en de vierde verdieping hebben dezelfde stijl maar minder weelderig en de vijfde verdieping is voorzien van niet gedecoreerde lange balkons en de daken hellen onder 45 graden. Het gebouw mag niet hoger zijn dan 37 meter. En dan de afwerking. Kijk eens naar de patronen van de typische Franse balkonnetjes, de symmetrie van de Mansardedaken van zink of leisteen met dansende schoorstenen. De daken van Parijs vormen een uniek landschap, dat op elk moment van de dag anders kleurt. Soms zijn ze donker, dan weer spiegelen ze alle tinten van de hemel. Onverslijtbaar en prachtig vormgegeven in fraaie rondingen, onderbroken door rijen dakkapellen. Het woord Mansarde is te danken aan de architectenfamilie Mansart. Een Mansarde is een kamer onder de balken met een raam dat uitspringt. Ooit bedoeld voor de dienstmeisjes, “les petites bonnes”.  Die mochten niet bij de familie slapen en kregen de restruimte op zolder. Meestal onder het zinken dak, met een eigen trap naar de zesde of zevende verdieping en piepklein; minder dan negen vierkante meter.

Straatnaambordjes; pas in 1932 werd de huidige vormgeving officieel vastgelegd

Straatnaambordjes

Wat opvalt in Parijs is dat het straatmeubilair door de jaren heen nauwelijks is veranderd. Er is werkelijk geen andere stad ter wereld waar het verleden vuriger gekoesterd wordt dan in deze stad. In 1729 werd wettelijk vastgelegd dat straatnamen op de straathoeken geplaatst moesten worden. De straatnaam werd toen gegraveerd, op elke hoek van de straat in de gele zandsteen. Deze maakte weer plaats in 1823 voor witte ijzeren platen met zwarte letters. De blauwe, geëmailleerde platen, die nu nog steeds in gebruik zijn, dateren uit 1844. In 1876 werd per decreet vastgelegd dat ook het nummer van het arrondissement moest worden toegevoegd. Pas in 1932 werd de huidige vormgeving officieel vastgelegd.

Urinoirs uit het verleden, helaas verdwenen uit het stadsbeeld - fotografie Charles Marville

Urinoirs een Franse vinding

In 1830 introduceerde Parijs op elke belangrijke boulevard urinoirs of pissoirs, vaak prachtig vormgegeven. Helaas vielen de meeste weer ten prooi aan de Julirevolutie. Een revolutie die in 1830 door de middenklasse in Frankrijk tegen koning Karel X werd gevoerd. De Franse middenklasse vond zichzelf te veel benadeeld door de koning. Voor de slachtoffers van de Julirevolutie werd op de Place de la Bastille een monument opgericht, de Colonne de Juillet, ook een icoon. Gelukkig keerde ze in 1840 weer terug in het straatbeeld, vaak verborgen in fraai vormgegeven zuilen die weer diende voor de buitenreclame. In 1870 introduceerde de gemeente, een in die tijd modern vormgegeven compartiment, bestaande uit twee rondingen de zogenaamde 'vespasiennes'. De gemeente wilde ook hier een eenduidige vormgeving en zo verdwenen de vroegere exemplaren uit het straatbeeld. Gelukkig zijn ze nog op de gevoelige plaat vastgelegd door de officiële stadsfotograaf van Parijs Charles Marville (In 1862 werd Marville aangesteld als 'Photographe de la Ville de Paris'). Tot zijn dood in 1879, documenteerde hij de rijkdom en diversiteit van het straatmeubilair van de stad.

Fotografie Charles Marville

De 'sanisettes' hebben de vespasiennes waarvan er in de jaren dertig meer dan 1200 in Parijs waren, weer vervangen. De enige nog 'werkende' vespasienne is te vinden op de boulevard Arago, in het 13e arrondissement, tegenover nummer 86. Deze wordt overigens nog regelmatig gebruikt. De stad Parijs is geen eigenaar van de 'sanisettes' maar betaalt ongeveer 6 miljoen euro per jaar aan JC Decaux (wereldwijd marktleidend exploitant van reclamedragend stadsmeubilair) voor huur en onderhoud. Er zijn meer dan 400 sanisettes in de stad, en ze worden ongeveer drie miljoen keer per jaar gebruikt.

De Hittorff lantaarnpaal

Veel architectuur in de stad is van Jacques-Ignace Hittorff, de verbreider van het gebruik van gietijzer en de ontwerper van de gaslamp. Hittorff werd door Lodewijk-Philips in 1839 aangesteld om het Place de la Concorde opnieuw in te richten. Hij schetste de fonteinen die daar zouden komen en hij liet aldaar, naar een idee van de koning, de obelisk van Luxor neerzetten. Napoleon III droeg hem daarna op het park Bois de Boulogne en de Champs Elysées in te richten. Er werden meer dan 1200 gaslampen geïnstalleerd. De bijnaam 'lichtstad' heeft Parijs te danken aan haar vooruitstrevende verlichtingsbeleid. Al in 1558 plaatsten de stedelingen olielantaarns, ruim een eeuw voordat andere Europese steden dat gingen doen. In 1878 krijgt Parijs als eerste stad elektrische straatverlichting en in de loop van de 20ste eeuw verdwijnen de booglampen om plaats te maken voor natrium- en hogedruk kwiklampen. Gelukkig is de typische vormgeving van de Hittorff lantaarnpalen voor Parijs bewaard gebleven.

De Hittorff lantaarnpaal

De Wallace fontein

Verspreid over de hele stad vind je nog zo’n 120 drinkwaterfonteintjes die door de Engelse francofiel en kunstverzamelaar Richard Wallace in 1871 aan de stad zijn geschonken. 'Les Fontains Wallace', gemaakt van gietijzer en herkenbaar aan hun kleur; donkergroen, zoals elke straatmeubilair van die tijd, ontworpen door Charles-Auguste Lebourg. Een achthoekige sokkel waarop vier vrouwenbeelden (kariatiden) symboliserend; vriendelijkheid, eenvoud, naastenliefde en soberheid. Onder een puntige koepel versierd met dolfijnen, stroomt veilig en schoon drinkwater. In het kader van de hygiëne zijn de vertinde bekers in 1952 verdwenen, maar hun dorstlessende functie hebben ze nog steeds. Weinigen weten dat er in Parijs vier modellen zijn: Het grote model met een hoogte van 2,71 meter, het model (2,50 meter hoog) waar de vier vrouwenbeelden zijn vervangen door kolommen om de productiekosten omlaag te brengen, een muurfontein te ontdekken in de rue Geoffroy-Saint-Hilllaire (5e) en de lage Borne-fontaine die je vaak vindt bij de ingang van een park. Al deze fonteinen worden 'fontaines-Wallace' genoemd en zijn groen van kleur. Echter er zijn drie uitzonderingen. Één rode in het hart van de Chinese wijk, één La Poste geel en drie rose versies: avenue d'Ivry, Esplanade Pierre Vidal-Naquet en de place Jean-Anouth allemaal in het 13e arrondissement.

De Wallace fontein vernoemd naar de gulle gever; Richard Wallace

Morriszuil

En wie kent ze niet: de “collonnes”, of de Morriszuilen. Gabriël Morris, waarnaar de reclamezuilen zijn vernoemd, verwerft in 1868 de concessie. Prachtige zuilen waarop theaterstukken werden aangekondigd. Gelukkig bestaan ze nog steeds, ondanks een poging in 2006 van de toenmalige burgemeester Bertrand Delanoë om de zuilen te laten verwijderen. Gabriel Morris had van huis uit een drukkerij en zocht een mogelijkheid om zijn theaterposters opvallend in het Parijse straatbeeld te displayen. De prachtige groene zuil bood uitkomst en slim als hij was liet hij deze vervaardigen bij een metaalgieterij die toevalligerwijs ook zijn eigendom was, 'La Société Fermière des Colonnes Morris' (waar hebben we dit eerder gezien; oh ja, bij Gustave Eiffel). Rond 1900 kende Parijs 223 van deze reclamezuilen. In 1986 werd La Société Fermière des Colonnes Morris aangekocht door het internationale publiciteitsbedrijf de JCDecaux Groep die we ook kennen van de 'sanisettes' en de Parijse huurfiets de Velib. In 2006 financiert JC Deceaux, in ruil voor de concessie van maar liefst 1600 reclameborden, een miljoenenproject; de Velib. 20.000 fietsen op 1450 punten in Parijs. Nooit verder dan 300 meter lopen vind je een Velib fietsverhuurstation.

De 'collonne', of Morriszuil

Metro iconen

In 1898 werd er door de Gemeente Parijs een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerp van de ingangen van de metrostations in Parijs. Hoewel architect Hector Guimard niet had deelgenomen aan de prijsvraag, kreeg hij door tussenkomst van een vriend, die tevens voorzitter was van de Parijse gemeenteraad, toch de opdracht voor deze 'bouches de métro'. Mede onder druk van Edouard Empain, die de architectuur ervan wilde toevertrouwen aan een adept van de art nouveau en volgeling van Victor Horta, Hector Guimard.

Metropolitain typografie is ontworpen door de Fransman Georges Auriol

Guimard ontwierp vreemde ijzeren ingangen, met beschuttende glazen luifels die op libellenvleugels leken en groen geverfde gietijzeren staanders met organisch gevormde lampen als bloemknoppen, op slanke metalen stengels. De uit steen en smeedijzer opgebouwde zwierige werken waren gedeeltelijk geïnspireerd door de Japanse kunst en door de plantenwereld. Het hekwerk bestond uit vijf verwisselbare ijzeren standaard-elementen, die in naturalistische vormen waren gegoten. Zij vormen tevens de omlijsting voor geëmailleerd glas en staal. De ingangen doken in vier jaar tijd overal op in de straten van Parijs en bezorgden Guimard zowat eeuwige roem.

Guimard is de ontwerper van deze prachtige metro-ingang aan de Porte Dauphine

Al sinds 1900 speelt het design en architectuur een belangrijke rol in het ontwerp van de Parijse metro. Wie kent niet de beroemde witte, vierzijdig afgeschuinde,  geglazuurde metro- tegels van zandsteen die werden gefabriceerd door het bedrijf Boulenger in Choisy-le-Roi, Val-de-Marne?  Of de bijzondere smeedijzeren 'metro-totems' van Aldolphe Derveaux bij iedere ingang, vaak en helaas vervangen door de gele plastic uitziende "M". De typische Metropolitain typografie is ontworpen door de Fransman Georges Auriol.

Kenmerkend is ook het werkelijk prachtige ontwerp van de bovengrondse stations van lijn 2 en lijn 6, allemaal 75 meter lang en gebouwd hoog boven de grond, op grote neoklassieke ijzeren pilaren. Dit alles naar een ontwerp van de Franse architect Jean Camilla Formigé en verwezenlijkt door de werkplaatsen van J. Leclaire in Montreuil, die ook de opdracht kreeg voor het viaduct van het station Austerlitz. Alle hoog boven de weg gelegen stations van Jaurès, Stalingrad, La Chapelle en Barbès-Rochechouart, zijn aan de voorzijde en de achterzijde voorzien van glas met daaronder sierlijke bouwelementen voorzien van guirlandes en afbeeldingen van stoomtreinen en bijenkorven. Deze oplossing werd later te duur gevonden. Bij lijn 6, gebouwd tussen 1900 en 1909  werden de bovengrondse stations opgetrokken in tweekleurig baksteen.

Les 'chasse-roue' of 'boute-roue' aan weerszijde van de Passage Saint-Paul

Chasse-roue

Let tijdens uw wandelingen langs de boulevards eens op de grote toegangspoorten. Vaak zie je links en rechts voorwerpen die meer een sta-in-de-weg lijken. Gemaakt van ijzer of beton en ze lijken de toegang expres te versmallen. Uit welke tijd deze objecten stammen kan ik nergens terugvinden, zeer waarschijnlijk de middeleeuwen, maar ze luisteren naar de volgende namen; 'chasse-roue' of 'boute-roue' bedoeld om te voorkomen dat de wielen van een koets schade toebrengen aan de muur. In het begin waren ze gemaakt van steen maar werden voor de typische Haussmann gebouwen gemaakt van metaal. Aan de bovenzijde zijn de poorten vaak voorzien van fraaie bas reliefs, gebeeldhouwde ornamenten in steen. Vaak vormen ze een omlijsting voor het huisnummer. Een van de mooiste bas-reliefs van Parijs is te vinden aan de avenue Rapp 29.

Een van de mooiste bas-releifs van Parijs; Avenue Rapp 29

Parijs biedt een indrukwekkende waaier van iconen die al decennia bestand schijnen te zijn tegen de tijd en de bewogen geschiedenis van Frankrijk.