SAINT EUSTACHE DE PARIS

Ik was in Parijs net voor de dag dat de stad compleet op slot ging vanwege het Coronavirus. Ik ben op weg om mijn to-do-list van die dag verder af te werken. De zon schijnt volop als ik het metrostation Les Halles uitkom aan de rue Rambuteau. De bloesembomen in de Jardin Nelson Mandela staan vol in bloei en steken fel af tegen de stralend blauwe lucht. Het quartier Les Halles heeft zijn grandeur eindelijk herwonnen. Al eeuwen wordt er gebouwd in het gebied van het traditionele marktcentrum van Parijs, het gebied omsloten door de rue du Louvre, rue Étienne Marcel, boulevard de Sébastopol en de rue de Rivoli en is al meer dan 800 jaar oud. Rijk aan geschiedenis maar ook rijk aan contrasten. De wijk waar arm en rijk naast elkaar woonden, waar handel werd gedreven en ambachten werden bedreven. Met in het kielzog nog een bonte stoet van hoeren, koppelaarsters, clochards, dieven, vervalsers en andere vagebonden, onlosmakelijk verbonden met de folklore van deze wijk. Al rond 1135 hielden koop- en ambachtslieden tweemaal per week markt in de straten van Les Halles, waar iedere straat zijn eigen specialiteit had. De eerste markthallen van Parijs werden in 1183 onder het bewind van Filips II gebouwd precies aan de rand van het Cimetière des Innocents.

Lente in Parijs, de zon schijnt volop als ik het metrostation Les Halles uitkom aan de rue Rambuteau

Tweeëntwintig parochies borgen hier hun doden. Het had de bijnaam van 'mange-chair', vleeseter, omdat de lichamen, zo ging het verhaal, er in een mum van tijd tot ontbinding overgingen. In een gat van tientallen meters diep, ingesloten tussen hoge muren, werden de lijken op elkaar gestapeld met een dun laagje zand erover, gewoon in de open lucht. Vijf eeuwen lang hing hier een lijkenlucht afgewisseld met de geuren van kruiden en verse groenten. Rond 1780, toen de lijken twee meter boven straatniveau lagen opgestapeld, werd besloten om de beenderen en overblijfselen te vervoeren naar de catacomben van Denfert-Rochereau. Als eerste werd de begraafplaats Saint Eustache opgeruimd en in de loop van tijd volgden er meer. Voor het 'vervoer' van de bijna twintigduizend karretjes gevuld met beenderen had men drie jaar nodig. Dag en nacht trok een bonte stoet door de straten van Parijs over de Seine naar de steengroeven van Tombe Issoire, nu het 14e arrondissement.

Quartier Les Halles gezien vanuit het Centre Pompidou

Les Halles, aan de voet van de Église Saint Eustache, vormde een uitzonderlijke wijk met een geheel eigen leven. Ooit prachtig gefotografeerd door Franse fotografen als Doisneau en Brassaï, maar ook fascinerend vastgelegd in een film door de Nederlander Paul Schuitema in 1939 getiteld; "De Hallen van Parijs". Een film over de dynamiek van de Parijse markthallen; het loven en bieden, het lopen en draven, het laden en lossen. De laatste marktnacht van Parijs was op donderdag 27 februari 1969. De Franse schrijver René Fallet omschreef het als volgt: "Door de Hallen af te breken, heeft men in de doodskist van Parijs gespuwd". De Buik van Parijs maakte plaats voor het Forum des Halles en verhuisde naar Rungis aan de rand van Parijs.

Jardin Nelson Mandela; voor mij het trotse middelpunt van deze wijk; de Église Saint Eustache

Al mijmerend over de historie van deze bijzondere plek in het eerste arrondissement ben ik inmiddels beland in het midden van de Jardin Nelson Mandela. Persoonlijk vind ik deze groenplaats niet erg geslaagd maar je hebt nu wel een prachtig zicht op de imposante gebouwen die de tuin omringen. Allereerst rechts van mij ‘La Canopée’ van het winkelcentrum Forum des Halles. Vijftien lamellen, complete brugdelen, vormen een overkapping van 100 meter breed, haast zwevend, 25 meter boven de grond en met uiterste precisie in vier delen gemonteerd. Een ware logistieke nachtmerrie. De luifel heeft een oppervlakte van 2,5 hectare (25.000 m²), dat is groter dan de oppervlakte van de place des Vosges. 6500 Ton staal (de complete Eiffeltoren weegt 7300 ton) werd vervolgens bedekt met 18.000 glazen panelen. Het bijzondere glas zweeft boven een enorme patio, filtert het licht, beschermt tegen weer en wind en zorgt voor een aangenaam, stabiel binnenklimaat.

Even verderop wordt de laatste hand gelegd aan de Fondation Pinault dat zijn deuren zou moeten openen juni 2020, maar ja dat was de planning in de pre-corona tijd. De Bourse de Commerce is door Francois Pinault de afgelopen jaren gerestaureerd voor de lieve som van 108 miljoen en beloofd weer een van de nieuwe publiekstrekkers te worden van Parijs. Ook de stad heeft meebetaald want burgemeester Hidalgo wilde zo een van de grootste mecenas en verzamelaar van hedendaagse kunst binnenhalen voor de vestiging van een museum.

Het interieur, met bijzonder rijk versierde pilaren en gewelven, is 105 meter lang, 44 meter breed en het schip is 34 meter hoog

En voor mij het trotse middelpunt van deze wijk; de Église Saint Eustache, de kerk van Les Halles. Na de Notre-Dame is dit de grootste basiliek van de lichtstad. Aanvankelijk een kleine kapel gewijd aan de Heilige Agnes. Betaald met geld van een lokale koopman, Jean Alais die belasting mocht heffen op vismanden. Hij vergaarde hiermee een fortuin en gebruikte een deel van het geld om een kapel te bouwen vernoemd naar de heilig Agnes.

De kerk moest rivaliseren met de niet ver weg gelegen Notre Dame. De verbouw van kapel naar kerk, op initiatief van Frans I, duurde meer dan honderd jaar, van 1532 tot 1640. De kerk heeft het zelfde grondplan als de Notre-Dame. Voor het oorspronkelijke ontwerp worden de namen van Jean Delamarre en Pierre Le Mercier genoemd. Maar het zou ook kunnen dat ene Domenico da Cortona de kerk heeft ontworpen. Schijnbaar is de chronologie van de bouw, op de drempel van de gotiek en de renaissance, bijzonder ingewikkeld. In de jaren 1532-1540 zijn de linkerkant van het koor en het trancept gebouwd. In de tweede helft van de 16^e eeuw was het schip aan de beurt en begin 17^e eeuw de voorgevel. Pas in 1624-1631 werd de oude kerk gesloopt, die men vooralsnog had behouden voor de eredienst. In 1640 was het bouwwerk uiteindelijk voltooid.

De Saint-Eustache moest rivaliseren met de niet ver weg gelegen Notre-Dame

Het interieur, met bijzonder rijk versierde pilaren en gewelven, is 105 meter lang, 44 meter breed en het schip is 34 meter hoog, met kruisbreuk en koor. Wat bij het binnenkomen direct opvalt is de hoogte en het licht, dat binnenvalt door de gebrandschilderde ramen. De westelijke façade werd pas halverwege de 18e eeuw naar een ontwerp van Jean Hardouin-Mansart gebouwd, kleinzoon van de grote Jules Hardouin-Mansart (Dôme des Invalides, Château de Versailles).

Wat bij binnenkomst direct opvalt is de hoogte en het licht, dat binnenvalt door de gebrandschilderde ramen

Door de aanwezigheid van de voedselmarkt werd de kerk toepasselijk omgedoopt tot de 'Tempel der Landbouw'. Maar de kerk diende niet alleen de handelaren, gilden, maar ook adellijke families gingen in de Saint-Eustache ter kerke, zodat er veel schenkingen naar de kerk vloeiden. De ooit zo rijke inrichting leed tijdens de revolutie de eerste schade en in 1844 werden er door een brand nog meer waardevolle stukken verwoest. De kerk werd toen door Victor Baltard, architect van de naastgelegen gietijzeren markthallen,  gerenoveerd.

Boven het altaar staat het meesterwerk van Jean-Baptiste Pigalle, ongetwijfeld de mooiste Maagd en Kind in Parijs

Het is inderdaad een kerk met de allure van een kathedraal. Molière, Madame de Pompadour en de latere Kardinaal Richelieu zijn hier gedoopt. Lodewijk XIV deed er zijn eerste communie. De moeder van Wolfgang Amadeus Mozart ligt hier begraven en in een van de 25 kapellen bevindt zich de graftombe van Jean Baptiste Colbert, minister van financiën onder Lodewijk XIV. Hector Berlioz liet hier 1855 zijn Te Deum voor het eerst klinken en Franz Liszt presenteerde in 1860 er zijn Messe de Gran (Missa solemnis) en Molière trouwde er. In de kerk is ook veel 19^e eeuwse kunst te zien, onder andere van Rubens, maar ook van de New Yorkse kunstenaar Keith Haring. Een bronzen triptiek door hem gemaakt toen hij wist dat hij seropositief was. Haring is in 1990 aan aids overleden. Het is rechtstreeks in de natte klei gekerfd met een mes en vervolgens in brons gegoten en bedekt met wit bladgoud. Van de triptiek bestaan maar negen exemplaren. De triptiek bevindt zich in de negende Noordkapel.

De triptiek van de New-Yorkse kunstenaar Keith Haring 

Uitzonderlijk is ook het glasraam vlakbij de uitgang van het koor, dat geschonken is door het gilde van de slagers. Er is zelfs een beeldhouwwerk van Raymond Mason uit 1969 gewijd aan de exodus van de handelaren van Les Halles, die moesten uitwijken naar Rungis. Een beeldhouwwerk met de mooie titel: 'Le Départ des fruits et légumes du cœur de Paris', het vertrek van groenten en fruit uit het hart van Parijs. Niet de missen het beeld van de Heilige Maagd en het Kind van Pigalle, een van de mooiste in Parijs.

Het wereld beroemde orgel, origineel van Ducroquet dateert uit 1854, heeft 7000 pijpen en is tussen 1986 en 1988 gerestaureerd en vernieuwd door de Nederlandse firma Van den Heuvel uit Katwijk aan Zee. Het orgel in de Saint Eustache overtuigde de "Societé Académique d'Arts et Lettres" in Parijs zodanig dat zij in 1991 de 'Médaille de Vermeïl'  uitreikten aan Jan van den Heuvel voor zijn aandeel in de Franse orgelbouwkunst. De Saint Eustache bezit overigens een prachtige akoestiek. Regelmatig zijn er orgel- en koorrecitals en concerten.

De koorbank van Saint-Eustache dateert uit 1720. In de vorm van een Griekse portiek werd hij uitgevoerd door Pierre Lepautre (1660-1758) naar tekeningen van Jean-Sylvain Cartault (1675- 1758)

De preekstoel werd in de 19e eeuw gebeeldhouwd door Victor Pyanet naar een ontwerp van Victor Baltard

De kerk draagt de naam van een heilige die geen heilige meer is. Dat vraagt om enige nuance. Volgens de legende heette Eustachius aanvankelijk Placidus en was hij een generaal in het Romeinse leger. Toen hij aan het jagen was, kreeg hij een visioen van Jezus die aan hem verscheen als een crucifix, die stond tussen het gewei van een hert. Onmiddellijk hierop bekeerde Placidus zich tot het christendom, waarbij hij de naam Eustachius aannam. Maar zijn jaarlijkse feestdag, op 20 september, is afgeschaft door paus Paulus VI bij gebrek aan bewijs dat de heilige ooit heeft bestaan. Probleem, want hij is nog steeds de patroonheilige van Parijs, van Madrid, van Sint Eustatius - van de jagers, de houtvesters, de brandweerlieden en de blikslagers en hij wordt aangeroepen bij triestige familiegebeurtenissen, liefdesperikelen en tegen schadelijke insecten.

Het beeldhouwwerk van Raymond Mason uit 1969 gewijd aan de exodus van de handelaren van Les Halles, die moesten uitwijken naar Rungis

De Saint-Eustache is inmiddels aan de buitenkant geheel schoongemaakt maar de binnenkant kan oneerbiedig gezegd wel een likje verf gebruiken. Na het opsteken van een kaarsje, je weet tenslotte nooit in deze tijd van Corona verlaat ik de kerk en kijk meteen naar boven of ik de tijd kan aflezen van de zonnewijzer op de zuidelijke gevel. Voor mij het prachtige beeld ‘Écoute’ van de Franse kunstenaar Henri Miller uit 1986. Het hoofd heeft een vredige uitdrukking, het lacht en luistert, met de hand om het oor, als het ware naar de omringende wereld. Het gemompel van de miljoenen reizigers onder de grond, het gebrul van de metro, de muziek van de straatmuzikant of het orgel dat klinkt vanuit de kerk.

Het prachtige beeld ‘Écoute’ van de Franse kunstenaar Henri Miller uit 1986

Ingangen aan de rue du Jour, rue du Montmartre en de Impasse Saint Eustache, 1e arrondissement, metro Les Halles, Chatelet Les Halles, Étienne Marcel.

Bronnen : Agon gids voor Parijs, H.F. Ullmann – De kunst van Parijs, ANWB Kunstreisgids, H.F. Ullmann – Kunst & Architectuur van Parijs, Wikipedia